W 2016 r. świętowano obchody1 J. Dowiat, Chrzest Polski, Warszawa 1966, s. 82; R. Łączny, Obc hody 1050 rocznicy Chrztu Polski od 14 kwietnia 2016 r. Tekst dostępny na stronie: http://pl.radiovaticana.va/news/2015/01/21/obchody_1050_rocznicy_chrztu_polski_od_14_kwietnia_2016_rok/1119300 [dostęp: 10.12.2015]. 1050. rocznicy chrztu2 Chrzest był rytualnym aktem kultowym o charakterze inicjacji i oczyszczenia, później uznanym za sakrament. S. v. chrzest. Encyklopedia Powszechna PWN, pod red. H. Boneckiego, Warszawa 1980 W średniowieczu, zgodnie z prawem kanonicznym, wraz z przyjęciem chrztu, człowiek zyskiwał osobowość prawną. M. Jońca, „Źle urodzeni” a tradycja prawa rzymskiego, „Edukacja Prawnicza”, nr 2 (164) 2015/2016, s. 64. Polski. Aktem tym Mieszko I wprowadził ziemie polskie w orbitę wpływów europejskiej kultury i jej dziedzictwa. Warto i trzeba przypomnieć fakty historyczne i ich znaczenie dla dalszych losów Polski i Europy.
W X w. Europa zachodnia i środkowa znajdowała się w sferze oddziaływania Kościoła rzymskiego. Nie było w niej miejsca na państwa nieuznające rzymsko-katolickiego chrześcijaństwa3 J. Dowiat, Chrzest Polski, op. cit., s. 82.. Dlatego też Mieszko I (922-992) zdecydował się na przyjęcie chrztu w obrządku łacińskim. Wydarzenie to uznawane jest za wprowadzające ziemie polskie w krąg zachodniego chrześcijaństwa. Ceremonia ta była koniecznością. Pomimo, że Kościół stanowił „nośnik” łacińskiej tradycji Zachodu, to jednak przesłanką sine qua non jej promieniowania było uznanie Ewangelii4 A. W. Mikołajczak, Łacina w kulturze polskiej, Wrocław 1998, s. 47. . Z opisu chrztu Mieszka w relacji Jerzego Dowiata wynika, iż przyjmując sakrament musiał zanurzyć się trzykrotnie w wodzie, a biskup wypowiedział łacińską formułę: Ego te baptiso in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti5 Z łac.: „Ja cię chrzczę w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. J. Dowiat, Chrzest Polski, Warszawa 1997, s. 81..
Mieszko uznał, że religia chrześcijańska daje Niemcom nie tylko przewagę kulturalną, ale także polityczną. Po przyjęciu chrześcijaństwa – do Polski przybywali coraz liczniej duchowni6 Zob. Historia Polski, pod red. H. Łowmiańskiego, t. I, cz. 1, Warszawa 1964, s. 246. Najwcześniejszy na polskich ziemiach wykaz osób świeckich znających łacinę stanowi protokół zeznań świadków w procesie warszawskim z 1339 r. z krzyżakami. Zob. J. Bieniak, Literaci świeccy w procesie warszawskim z 1339 r., [w:] Cultus et cognitio – Studia z dziejów średniowiecznej kultury, Warszawa 1976, s. 97; J. Ptaśnik, Kultura włoska wieków średnich w Polsce, Warszawa 1936, s. 267 i 269; M. Friedberg, Kultura polska a niemiecka, t. II, Poznań 1946, s. 49 i n.; D. Borawska, Z zagadnień wczesnośredniowiecznej kultury polskiej, [w:] Polska pierwszych Piastów, Warszawa 1974, s. 247; J. Matuszewski, Laici – wspominki historyczne, „Acta Universitatis Lodziensis, Folia Iuridica”, t. 21/1986, s. 84; M. Bielińska, Kancelarie i dokumenty wielkopolskie XIII wieku, Wrocław 1967, s. 9 in.; J. Bardach, Historia państwa i prawa Polski, t. I, Warszawa 1964, s. 376.. Powszechna pośród kleru znajomość łaciny ułatwiała władcy kontakty międzynarodowe7 M. Szewczyk, Tak Polska się zaczęła. Tekst artykułu dostępny na stronie internetowej: http://www.opoka.org.pl/biblioteka/P/PS/pk201325_polska.html [dostęp: 10.12.2015]. . Książęta polscy organizowali zakony. Bolesław Chrobry założył co najmniej dwa klasztory: w Międzyrzeczu i w Trzemesznie. Zakonnicy przyjeżdżali na ziemie pierwszych Piastów z Włoch8 J. Dowiat, Chrzest Polski, Warszawa 1997, s. 88.. Biskupstwo w Poznaniu podlegało Stolicy Apostolskiej, biskup poznański jako misjonarz zależał bezpośrednio od Rzymu9 A. Lewicki, J. Friedberg, Zarys historii Polski. Od zarania do roku 1922, Londyn 1947, reprint: Warszawa 1999, s. 28-29..
Jak pisze Maciej Jońca, „nowy język stanowił jedno z wielu kulturalnych dobrodziejstw, jakie chrześcijaństwo zaszczepiło na ziemiach polskich10 M. Jońca, Prawo rzymskie. Marginalia, Lublin 2005, s. 327.”. Przyjęcie chrztu zrównywało Mieszka z pozycją innych władców chrześcijańskich, jednocześnie wzmacniając jego władzę w oczach poddanych. Chrzest umożliwił, przede wszystkim, zawieranie układów i dawał sposobność nawiązywania kontaktów z władcami chrześcijańskimi. Jego przyjęcie dopuściło Mieszka I do czynnego udziału w polityce europejskiej11 J. Dowiat, Chrzest Polski, Warszawa 1966, s. 84..
Prawną podstawą regulującą relacje państwa polskiego z papieżem był akt „Dagome iudex” wydany ok. 990 r. przez Mieszka I. Wyrazem tego zwierzchnictwa był czynsz rekognicyjny płacony przez Mieszka i jego następców na rzecz papieży12 R. Łaszewski, S. Salmonowicz, Historia ustroju Polski, Toruń 2001, s. 17. . W tym dokumencie Mieszko oddaje swoje państwo pod opiekę papieżowi Janowi XV13 Gall Anonim, Kronika polska, Wrocław 2003, s. 159; G. Labuda, Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna. Antologia tekstów źródłowych. Poznań 2003, s. 159. Dokument ten stwierdzał nadanie przez Mieszka jego państwa papiestwu. Jest dowodem na ożywione stosunki między Polską a Rzymem w ostatnich latach rządów Mieszka I. J. Dowiat, Chrzest Polski, Warszawa 1966, s. 85-86. (985-996 r.).
Jednak oryginalny akt nie zachował się do naszych czasów. Jeden z regestów14 Z łac. regestum – rejestr. J. Sondel, Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków 2009. pochodzi z czasów papieża Grzegorza VII (1073-1085 r.). Jest bardzo dokładną kopią tekstu zapisanego przez kardynała Deusdedita15 Był to włoski benedyktyn, kardynał, znawca prawa kanonicznego. W 1087 roku ukończył Liber canonum, tj. zbiór prawa kanonicznego dedykowany papieżowi Wiktorowi III. W dziele tym znajduje się regest jednego z najstarszych polskich dokumentów Dagome iudex, wystawionego przez Mieszka I około 991 roku. Zob. I. S. Robinson, The Papacy, 1073-1198: Continuity and Innovation, Cambridge 1990; R. Hüls, Kardinäle, Klerus und Kirchen Roms: 1049-1130, Tybinga 1977, s. 194..
Dagome iudex jest bardzo ważnym źródłem geograficznym wczesnych dziejów Polski, ponieważ podawał granice ówczesnego państwa polskiego. Dla przykładu, użyte w nim słowo „Schinesghe” może oznaczać Gniezno, lub – według koncepcji archeologa Przemysława Urbańczyka – Szczecin16 P. Urbańczyk, Early Christianity in Central and East Europe, Warszawa 1997; idem, Mieszko Pierwszy Tajemniczy, Toruń 2012, s. 365-366.. Naukowiec ten, podkreślając wątpliwości co do swojej tezy, twierdzi, że: „(…) równoczesne funkcjonowanie na przeciwstawnych brzegach Zalewu Szczecińskiego dwóch silnych ośrodków pozwala zakładać pewną równowagę wpływów politycznych. W takim układzie Szczecin strzegący dostępu w głąb lądu, miał kluczowe znaczenie strategiczne”17 P. Urbańczyk, Mieszko …, Toruń 2012, s. 365..
Następca Mieszka I, Bolesław Chrobry (992-1025 r.), był jednym z najbliższych współpracowników cesarza Ottona III (980-1002), planującego przekształcić cesarstwo we wspólnotę wszystkich ludów wyznających łacińskie chrześcijaństwo – Niemcy, Italię, Galię i Słowiańszczyznę18 J. Dowiat, Chrzest Polski, Warszawa 1966, s. 88-89.. Chrobry zabiegał o rozszerzenie kontaktów z ludźmi bliskimi Rzymowi i cesarzowi.
Ważnym źródłem historycznym i pomnikiem dziejowym jest Kronika Thietmara19 Kronika Thietmara. Z tekstu łacińskiego przetłumaczył, wstępem poprzedził i komentarzem opatrzył Marian Zygmunt Jedlicki. Obok tłumaczenia tekst oryginału, Poznań 1953, s. LXVI-LXVII. . W niej znajdujemy łacińskie zdanie: „Interea Hodo, venerabilis marchio, Miseconem inperatori fidelem tributumque usque in Vurta fluvium solventem exercitu petivit collecto”. W tłumaczeniu znaczy to: „Tymczasem dostojny margrabia Hodo, zebrawszy wojsko, napadł z nim na Mieszka, który był wierny cesarzowi i płacił trybut aż po rzekę Wartę20 J. Dowiat, op. cit., s. 88-89. ”. Jest to fragment tekstu Thietmara, który budzi wiele sporów21 Ibidem. . W szczególności kontrowersje wywołuje sformułowanie „usque in Vurta fluvium”. Trybut w ujęciu prawnym określono jako odszkodowanie cesarza za rezygnację z jego praw do Pomorza Zachodniego22 Tak zob. M. Z. Jedlicki, Stosunek prawny Polski do Cesarstwa do roku 1000, „Prace Komisji Historycznej, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk”, nr XII/1939, s. 358). Podobnie: G. Labuda, Studia nad początkami państwa polskiego, Poznań 1946, s. 157; Kronika Thietmara…, s. 91..
Gdy chodzi o granice czasowe stosunku trybutarnego książąt polskich do Cesarstwa, prawie wszyscy uczeni łączą jego początek z układem z roku 96323 Na początek trwania stosunku trybutarnego z rokiem 966 wskazują: K. Tymaniecki, Widukind i Thietmar o wypadkach z r. 963, „Rocznik Historyczny”, nr XII /1936, s. 333; G. Labuda, Studia …, s. 161. . Papież Jan XII w dniu 12 lutego 962 r. przyznał cesarzowi Ottonowi I oraz jego następcom prawo przydzielania dziesięcin i trybutów z nowo nawróconych ziem słowiańskich nowotworzonym katedrom: magdeburskiej i mersemburskiej i innym. Władza niemiecka przywileju tego wykorzystać nie mogła, a to uwagi na fakt, iż chrzest i stworzenie na ziemiach polskich organizacji kościelnej nie były zasługą panujących niemieckich24 G. Labuda, Studia …, s. 157..
Pierwsze informacje, docierające na Zachód w 997 r. z ziem, chrześcijańskiej już wówczas Polski, dotyczyły męczeńskiej śmierci św. Wojciecha. Opowieści te posłużyły mnichowi z klasztoru św. Bonifacego i Aleksego na Awentynie, Janowi Kanapaniuszowi, do zredagowania łacińskiego żywota św. Wojciecha pt. „Sancti Adalberti Pragensis episcopi et martynis vita prior”. Ten hagiograficzny utwór sławił losy św. Wojciecha, a przy okazji także, jego ziemskiego protektora – Bolesława Chrobrego25 A. W. Mikołajczak, op.cit., s. 48..
Wraz z przyjęciem alfabetu łacińskiego przeniknęły do Polski także rozmaite sposoby i techniki pisania. W codziennych sytuacjach najczęściej posługiwano się przejętymi ze starożytności tabliczkami (tabulae). Wyrabiano je z twardego drewna i powlekano warstwą pszczelego wosku26 Ibidem, s. 55..
Niewątpliwie, łacina stanowiła ważne źródło w historii państwa i prawa. W kolejnym numerach ukazane zostanie jej znaczenie w innych sferach.