W maju 2002 r. odbyły się X Ogólnopolskie Dni Prawnicze we Wrocławiu pod hasłem Sprawiedliwość ostoją mocy i trwałości Rzeczypospolitej.
Bardzo interesujący i do dziś akutualny referat wygłosił prof. dr hab. Krystian Complak z Uniwersytetu Wrocławskiego dotyczący wiodącego hasła Dni Prawniczych, a to sprawiedliwości.
Na początku wystąpienia profesor zaakcentował, że przez tysiąclecia o sprawiedliwości wypowiadały się najtęższe umysły oraz ludzie prości w swoich aforyzmach i przysłowiach. Wskazał, że gdyby za Emilem Ludwigiem potraktować te krótkie wypowiedzi i zdania, jako coś, co uczy więcej niż obszerne dzieła i traktaty naukowe, to nie można nie przytoczyć chociażby cząstki tej wielowiekowej mądrości. Odwołując się do tradycji łacińskich powiedzeń i porzekadeł, zaczął od stwierdzenia, iż sprawiedliwość jest królową cnót, albo – że nie zna ona ani ojca, ani matki, troszcząc się jedynie o prawdę.
Profesor wspomniał, iż nie mniej ciekawe wypowiedzi można znaleźć u przedstawicieli starożytnej Grecji. Jak powiedział Ezop – ludzie z natury czują mniej miłości i szacunku dla sprawiedliwości niż dla pragnienia korzyści, a jego rodak Plutarch dodał, iż „jest pięknym otrzymać koronę, jako nagrodę za sprawiedliwość, lecz jeszcze piękniejszą rzeczą jest przedkładać sprawiedliwość nad koronę.”
Wspomniał, że nasi sąsiedzi także mieli coś do powiedzenia w tej sprawie. I tak Fryderyk Wilhelm Nietzsche wypowiedział dwa zdania, które przeszły do historii: „Obiektywność i sprawiedliwość nie mają nic wspólnego ze sobą” oraz „nie ma ani naturalnej sprawiedliwości ani niesprawiedliwości”. Jego rodak Fryderyk Schiller był bardziej dosadny, mówiąc, iż „pozór rządzi światem, a sprawiedliwość jawi się jedynie na scenie”.
Profesor w swoim referacie wskazał, że nasi sąsiedzi na wschodzie nie byli niemi w tym zakresie.
Znane rosyjskie powiedzenie głosi, iż „z pomocą sprawiedliwości można obejść cały świat; przy pomocy niesprawiedliwości nie można przekroczyć ani progu swego domu”.
Dodał, że Katarzyna II zauważyła, iż dla pozyskania zaufania narodu wystarczy dbać o dobrobyt ludzi i praktykować sprawiedliwość.
Wskazał też na cywilizacje pozaeuropejskie. Według arabskiej sentencji o sprawiedliwości – dla ludu sprawiedliwość władcy jest ważniejsza niż dobry urodzaj. Konfucjusz dodał zaś, iż szlachetny człowiek ma za wzorzec sprawiedliwość, ale nie przestrzega jej obietnicy. W dwunastotomowym najstarszym hinduskim zbiorze praw Manu można przeczytać, że sprawiedliwość jest jedynym przyjacielem, który towarzyszy ludziom po śmierci, ponieważ wszystko inne podlega takiemu samemu zniszczeniu jak ciało.
Na zakończenie tego skrótowego przeglądu złotych myśli, postanowił profesor Krystian Complak, przytoczyć kilka wypowiedzi ze szczególnie bliskiego mu kręgu kulturowego m.in. znane hiszpańskie przysłowie, że gdy się „wyprasza sprawiedliwość to się ją anuluje”. Przypomniał także słowa iberyjskiego pisarza i dyplomaty A. Ganiveta – „sprawiedliwość istnieje i nie może być bardzo daleko, gdy kłamstwo jest tak blisko”, podczas gdy żyjący pięćset lat wcześniej – kataloński filozof i mistyk – Rajmund Lulio zauważył, że sprawiedliwość oprócz spokoju dostarczy ci także pracy. Wybitny meksykański pisarz i polityk Józef Vasconcelos Calderon pisał natomiast, że tragedia ludzka wyraża się w rozbracie między sprawiedliwością i panowaniem władczym. Dlatego połączenie siły i dobroci jest najwyższym celem współżycia między ludźmi. W związku z tym – hiszpański polityk – A. Maura głosił, iż „ostatnią nikczemnością jest przyzwolenie, aby w narodzie nie było sprawiedliwości.”
Dalej profesor w swym wystąpieniu zastanawiał się – abstrahując od naszych ewentualnych rodzimych skrzydlatych słów, które chyba każdy z nas nosi w swym sercu na temat sprawiedliwości – czymże jest ona dla Polaków?
Profesor Complak wskazał, że prawnicy jako osoby biegłe w przepisach – winni przede wszystkim zwrócić oczy na prawo. Powinni w szczególności rozpocząć wędrówkę po prawie od jego najwyższej próby jaką jest obowiązująca Konstytucja RP. Jego zdaniem polska ustawa zasadnicza odwołuje się kilkakrotnie do pojęcia sprawiedliwości. Już we wstępie zaliczyła ją do jednej z czterech najważniejszych uniwersalnych wartości obok prawdy, dobra i piękna. Jej art. 2 mówiący, że Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym dodaje, iż winno ono urzeczywistniać zasady sprawiedliwości społecznej. Art. 175 w związku z art. 178 Konstytucji powierza sprawowanie wymiaru sprawiedliwości w RP Sądowi Najwyższemu, sądom powszechnym, sądowi administracyjnemu oraz sądom wojskowym we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów, podczas gdy art. 182 przewiduje udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości.
Czymże, więc jest sprawiedliwość? – rozważał profesor.
Z Konstytucji wynika, iż pojęcie sprawiedliwości nie jest jednolite. Oprócz sprawiedliwości po prostu, mówi się o sprawiedliwości społecznej. Poszukując odpowiedzi na pytanie jak należy w Polsce rozumieć sprawiedliwość, przede wszystkim winno zwrócić się do ustaleń Trybunału Konstytucyjnego. To, co uderza w jego orzecznictwie to brak odpowiedzi, czym jest sprawiedliwość po prostu – ta czysta bez jakichkolwiek określeń przymiotnikowych. TK stwierdzając wieloznaczność pojęcia sprawiedliwości opowiedział się – niemal od początku swego istnienia – wyraźnie za jej odmianą, tzw. rozdzielczą. Polega ona na tym, że podział dóbr między członków społeczności odbywa się w ten sposób, że jednakowo traktuje się ludzi, którzy należą do tej samej kategorii.
Innymi słowy, jeśli ktoś jednakowo obchodzi się z osobami równymi z określonego punktu widzenia, tj. mającymi tą samą cechę charakterystyczną, istotną dla danej klasy ludzi (np. wyniki pracy, zdolności czy potrzeby) to jest sprawiedliwy. Niezależnie od słuszności przyjętego rozumienia sprawiedliwości nie wyraża ono sprawiedliwości w całym tego słowa znaczeniu. Jeśli tak, to można się zapytać, co inne instancje sądowe, zwłaszcza międzynarodowe, miały albo mają do powiedzenia w tym zakresie – zakończył swoje wystąpienie prof. Krystian Complak.
Po tym wystąpieniu nagrodziliśmy Pana Profesora gorącymi brawami.
Artykuł opracowany w oparciu o tekst wykładu inauguracyjnego, wygłoszonego podczas X Ogólnopolskich Dni Prawniczych, które odbyły się w dniach 19–26 maja 2002 r. we Wrocławiu autorstwa prof. dr. hab. Krystiana Complaka pod tytułem „Rozważania o sprawiedliwości”.