Zdawać by się mogło, że uregulowania zawarte w ustawie z dnia 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy (Dz. U. 2015, poz. 567 ze zm., dalej jako ustawa) nie wywołują żadnych trudności w praktyce. Nic bardziej mylnego, zapisy ustawowe dotyczące wymagań jakie powinien spełniać kandydat na społecznego inspektora pracy nie są w praktyce właściwie stosowane. Wynika to głównie z ich niezrozumienia, a w efekcie dokonywania wyboru do pełnienia tej funkcji osób, które nie spełniają ustawowych wymagań i nie posiadają niezbędnych kompetencji.
W art. 5 ustawy wskazano, kto może pełnić funkcję społecznego inspektora pracy. Wbrew temu co mogłoby się zdawać, krąg tych osób jest dość mocno ograniczony. W pierwszej kolejności, osoba aspirująca do pełnienia funkcji społecznego inspektora pracy musi być pracownikiem danego zakładu pracy. W dalszej kolejności, co do zasady, pracownik ten musi być członkiem związku zawodowego. Jeżeli osoba ta spełnia obie przesłanki pozytywne, to należy przejść do badania przesłanek negatywnych, do których należy zajmowanie stanowiska kierownika zakładu pracy lub stanowiska kierowniczego bezpośrednio podległego kierownikowi zakładu. Przy wykluczeniu przesłanek negatywnych można przejść do kolejnego etapu badania, czy dana osoba może zgodnie z ustawą pełnić funkcję społecznego inspektora pracy.
W art. 5 ust. 3 ustawy, ustawodawca wskazał, czego należy wymagać od pracownika, który ma pełnić funkcję społecznego inspektora pracy, tj.:
• niezbędna znajomość zagadnień wchodzących w zakres działania społecznej inspekcji pracy;
• co najmniej pięcioletni staż pracy w branży, do której zakład należy;
• co najmniej dwuletni staż pracy w danym zakładzie;
• oddziałowy lub grupowy społeczny inspektor pracy co najmniej dwuletni staż pracy w tej branży i co najmniej jeden rok pracy w danym zakładzie.
Już na samym wstępie ustawodawca podkreśla, że celem regulacji jest troska o poprawę stanu bezpieczeństwa i higieny pracy. Owszem, dla lepszego zagwarantowania przestrzegania przez pracodawcę przepisów prawa pracy, sprawowanie kontroli pozostawia związkom zawodowym. Jednakże, nie jest to bezwarunkowe i niefrasobliwe umożliwienie związkom wyboru jakiegokolwiek członka ze swoich szeregów do pełnienia tej funkcji.
W odniesieniu do wymogu niezbędnej znajomości zagadnień wchodzących w zakres działania społecznej inspekcji pracy wskazać należy na art. 4 ustawy, w którym to określono uprawnienia społecznego inspektora pracy. Są to zagadnienia odnoszące się do znajomości ogólnych uregulowań bezpieczeństwa i higieny pracy określonych w różnych aktach prawnych.
Wymóg co najmniej pięcioletniego stażu pracy w branży, do której zakład należy, jest mylnie utożsamiany z wymogiem stażu pracy w danym zakładzie. Oczywistym jest, że skoro pracodawca rozróżnił staż pracy w branży od stażu pracy w zakładzie, to pojęcia te nie są tożsame. Wymóg ten jest kolejnym elementem niezbędnym dla właściwego wykonywania obowiązków przez społecznego inspektora pracy. Znajomość branży pozwala na określenie zagrożeń lub szczególnych warunków pracy. Jeżeli zakład zajmuje się wytwarzaniem energii cieplnej, to w świetle tego wymogu społecznym inspektorem pracy nie powinien zostać pracownik księgowości czy dozorca zatrudniony w tymże zakładzie, ponieważ takim osobom brak doświadczenia w branży, w jakiej działa zakład pracy. Oczywiście u pracodawców posiadających kilka zakładów działających w tej samej branży, pracownicy mogą być przenoszeni między zakładami i spełniać wymóg pięcioletniego stażu pracy w branży, ale nie dwuletniego stażu pracy w danym zakładzie.
Co do wymogu dwuletniego stażu pracy w danym zakładzie nie można zgodzić się, że ma on jedynie charakter postulacyjny. Zwolennicy takiego stanowiska uzasadniają je przykładem zakładu rozpoczynającego działalność, w którym nie może być mowy o dwuletnim stażu pracy pracownika. Przyjęcie obligatoryjnego charakteru tego wymogu ustawowego blokuje tym samym możliwość wyboru kogokolwiek do pełnienia funkcji społecznego inspektora pracy w przedstawionych okolicznościach. Należy jednak wskazać cel takiego uregulowania. Społeczny inspektor pracy powinien znać zakład pracy, w którym pełni funkcję. Jeżeli zakład dopiero rozpoczyna swoją działalność, to należy odczekać dwa lata wskazane w ustawie na to, by pracownicy zapoznali się z zakładem. Do tego czasu kontrolę w zakresie przestrzegania przepisów prawa pracy mogą sprawować bezpośrednio związki zawodowe. Nie wydaje się więc być uzasadnionym stanowisko, zgodnie z którym, wymóg ten ma jedynie charakter postulacyjny. Nie znajduje to także potwierdzenia w treść art. 5 ust. 3 ustawy. Nie ma tym samym obowiązku wyboru społecznego inspektora pracy w zakładzie dopiero rozpoczynającym swoją działalność. W tych okolicznościach w zakładzie może również nie zawiązać się jeszcze żadna organizacja związkowa, co uniemożliwia w ogóle wybór społecznego inspektora pracy, a wymogu przeprowadzenia jego wyboru przez zakładową organizację związkową nie można uznać za postulacyjny. Wybory nie zostaną także przeprowadzone w zakładzie funkcjonującym ponad dwa lata, w którym nie zawiązała się żadna organizacja związkowa. Wynika to z braku w takim zakładzie podmiotu uprawnionego do przeprowadzenia wyboru społecznego inspektora pracy. Przemawia to za stanowiskiem, że nie w każdym zakładzie pracy musi zostać wybrana osoba do pełnienia tej funkcji, jeżeli nie są spełnione warunki wskazane w ustawie.
W tym miejscu należy wskazać, że w praktyce może okazać się, iż żaden z kandydatów zgłoszonych w wyborach nie spełnia chociażby jednego ze wskazanych powyżej wymogów ustawowych. W takiej sytuacji słusznym wydaje się być odstąpienie od wyboru społecznego inspektora pracy w danym zakładzie, gdyż nie będzie on spełniał celu, dla którego funkcja ta została utworzona. W przypadku jednak wyboru do pełnienia funkcji społecznego inspektora pracy pracownika niespełniającego wskazanych wyżej wymogów, jego wybór pozostaje ważny. Decyzja pracowników nie podlega żadnej kontroli zewnętrznej ani pracodawcy, ani sądu. Jest ona ostateczna, a podważanie jej przez jakikolwiek organ zewnętrzny należałoby uznać za naruszające prawo (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 1995 r., III PO 16/95, OSNP 1996 nr 12, poz. 176). Ustawa w art. 7 ust. 1 wskazuje, że społeczny inspektor pracy może być odwołany jedynie w razie niewywiązywania się ze swoich obowiązków, co następuje na wniosek:
• zakładowych organizacji związkowych – taki zapis sugeruje wymóg co najmniej dwóch organizacji działających w zakładzie pracy, ale nie wszystkich organizacji związkowych w nim działających. Uzasadnić należy to tym, że w przypadku, gdy działają w zakładzie co najmniej trzy organizacje związkowe, ta której członkiem pozostaje społeczny inspektor pracy (posiadający np. silną pozycję w tej organizacji związkowej), może nie popierać jego odwołania pomimo niewywiązywania się inspektora ze swoich obowiązków. Tym samym droga do jego odwołania z funkcji byłaby zablokowana. Natomiast niedopuszczalność złożenia takiego wniosku tylko przez jedną z organizacji związkowych (przy założeniu funkcjonowania co najmniej trzech organizacji w zakładzie) ma zapewnić obiektywizm w ocenie pracy społecznego inspektora i zapobiec ewentualnemu przenoszeniu na tę płaszczyznę konfliktów mogących występować pomiędzy organizacjami związkowymi. Możliwość złożenia wniosku przez zakładowe organizacje związkowe wydaje się być więc całkowicie wyłączona w dwóch sytuacjach. Pierwsza z nich ma miejsce, gdy w zakładzie pracy funkcjonują tylko dwie organizacje związkowe, a wniosek chciałaby złożyć tylko jedna z nich. Druga sytuacja ma miejsce, gdy w zakładzie funkcjonuje tylko jedna organizacja związkowa. W takich przypadkach ocena prawidłowego wypełniania obowiązków przez społecznego inspektora pracy wymaga odwołania się do co najmniej jednej piątej pracowników zakładu. Gdyby ustawodawca nie przewidywał, że mogą zaistnieć okoliczności, w których organizacje związkowe nie będą chciały odwołania z funkcji społecznego inspektora pracy, pomimo jego niewywiązywania się z obowiązków, nie wprowadzałby alternatywnej grupy podmiotów uprawnionych do złożenia takiego wniosku, będącej jednocześnie całkowicie od związków zawodowych niezależnej;
• co najmniej jednej piątej pracowników – wniosek złożony przez pracowników aktualizuje obowiązek związków zawodowych do przeprowadzenie procedury odwołania na zasadach określonych w art. 6 ustawy.
Ustawa dopuszcza możliwość postanowienia przez związki zawodowe, że społecznym inspektorem pracy może być również pracownik zakładu niebędący członkiem związku zawodowego. Art. 5 ust. 2 ustawy stanowi lex specialis do art. 5 ust. 1 ustawy. Postanowienie takie powinno jednak zostać określone w regulaminie wyborów uchwalonym przez organizacje związkowe. Inaczej nie wydaje się być możliwym zgłaszanie kandydatów na społecznego inspektora pracy spoza związków w braku takiego postanowienia w regulaminie, gdyż sama ustawa nie dopuszcza takiej możliwości. W przypadku jednak zgłoszenia kandydata spoza związku, przy braku postanowienia zezwalającego na wybór takiej osoby w regulaminie, a następnie dokonania jego wyboru, wydaje się być dopuszczalnym następcze wyrażenie zgody przez związki zawodowe. Ponownie należy się odwołać do jednego z celów ustawy, jakim jest zapewnienie związkom zawodowym niezbędnych warunków do sprawowania skutecznej kontroli przestrzegania przepisów prawa pracy. To związki zawodowe w takiej sytuacji oceniają czy i w jakim stopniu zachowują swoje uprawnienie do sprawowania kontroli.
Krąg osób mogących pełnić funkcję społecznego inspektora pracy jest dość mocno ograniczony wymogami stawianymi przez ustawę. Rola społecznego inspektora pracy nie ogranicza się jedynie do wyboru i działania na rzecz pracowników z ramienia związków zawodowych. Funkcja ta ma być poparta wiedzą i doświadczeniem w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, a także funkcjonowania branży w jakiej działa zakład pracy oraz znajomością samego zakładu.
