Tajemnica zawodowa służy realizacji ochrony gwarantowanych konstytucyjnie praw jednostki, nie zaś ochronie dysponentów tej tajemnicy. W demokratycznym państwie prawnym sąd rozstrzygając w przedmiocie wniosku dotyczącego zwolnienia z tej tajemnicy realizuje funkcję gwarancyjną wobec tych wolności.
Postanowienie SA w Szczecinie z 29.10.2013 r., II AKz 330/13
Przytoczone orzeczenie Sądu Apelacyjnego (dalej: „SA”) w Szczecinie idealnie wpisuje się w debatę nad zagadnieniem funkcji tajemnicy adwokackiej oraz roli sądu w postępowaniu dotyczącym jej uchylenia na przykładzie przeszukania kancelarii adwokackiej.
Tajemnica adwokacka, zgodnie ze stanowiskiem SA, nie ma na celu ochrony interesów osób wykonujących zawód zaufania publicznego, lecz służy ochronie praw i wolności konstytucyjnych, w szczególności prawa do obrony oraz prawa do prywatności. Tajemnica adwokacka nie jest zatem wartością niezależną, a jedynie służy realizacji innych wartości zapewniając ich skuteczną ochronę. Uchylenie tajemnicy adwokackiej jest możliwe wyłącznie w drodze wyjątku, po spełnieniu warunku sine qua non, tj. w sytuacji braku jakiekokolwiek innego relewantnego źródła dowodowego umożliwiającego ustalenie faktów objętych inicjatywą dowodową, a także, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości. Przytoczone przesłanki będące pojęciami niedookreślonymi pozostawiają duży margines swobody i uznaniowości sądów. Uniemożliwiają również przyjęcie jednolitej wykładni, gdyż dla jednego sędziego uchylenie tajemnicy adwokackiej w danej sytuacji jest niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a dla innego sędziego niekoniecznie. Przy czym przez bliżej niedookreślone pojęcie „dobra wymiaru sprawiedliwości” należy rozumieć przeprowadzenie rzetelnego procesu, adekwatnie do celów z art. 2 kodeksu postępowania karnego (dalej: k.p.k.). Ze względu na istotną funkcję tajemnicy adwokackiej jaką jest ochrona konstytucyjnych gwarancji praw jednostki, przywołane wyjątki powinny być interpretowane w sposób zawężający, zgodnie z zasadą exceptiones non sunt extendendae. Sąd jako organ stojący na straży praworządności w demokratycznym państwie prawa, rozważając wagę sprawy, powinien być zarówno gwarantem zachowania właściwej formuły procedowania, jak i merytorycznej zasadności wniosku o uchylenie tajemnicy adwokackiej. Podejmując decyzję sąd musi mieć na względzie ochronę konstytucyjnych praw jednostki.
Regulacja tajemnicy zawodowej adwokata w świetle przepisów procesowych nie jest jednolita. Ustawodawca rozróżnił pojęcie tajemnicy zawodowej, polegającej na świadczeniu pomocy prawnej poza stosunkiem obrończym, od tajemnicy obrończej. Na płaszczyźnie rozróżnienia tego pojęcia pojawia się ciekawe zagadnienie dotyczące bezwzględnego i względnego charakteru tajemnicy adwokackiej w kontekście jej uchylenia, w szczgólności w sytuacji przeszukania kancelarii adwokackiej. Znaczenie problematyki tego zagadnienia dla wykonywania zawodu jest jednym z powodów umieszczenia w Zbiorze Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu (dalej: „Zbiór Zasad”) szerokiej regulacji dotyczącej tego pojęcia, w tym § 20 Zbioru Zasad, dotyczącego przeszukania i zatrzymania rzeczy. Zgodnie z przywołanym przepisem „w przypadku dokonywanego przeszukania w lokalu, w którym adwokat wykonuje zawód, lub w mieszkaniu prywatnym adwokata, jest on obowiązany żądać uczestniczenia w tej czynności przedstawiciela samorządu adwokackiego”. W oparciu o komentarz do Zbioru Zasad przeszukanie w kancelarii adwokackiej, w mieszkaniu prywatnym adwokata oraz w innych miejscach, w których mogą znajdować się materiały związane z prowadzoną sprawą, mogą przeprowadzać w granicach prawem określonych, prokurator, policja oraz inne uprawnione organy. Przeszukanie, zgodnie z regulacją procedury karnej może być prowadzone w celu wykrycia lub zatrzymania albo przymusowego sprowadzenia osoby podejrzanej, a także w celu znalezienia rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie lub podlegających zajęciu w postępowaniu karnym. W razie przybycia prokuratora lub uprawnionych funkcjonariuszy do kancelarii lub mieszkania prywatnego adwokata celem przeszukania, adwokat jest zobowiązany natychmiast zażądać umożliwienia mu kontaktu telefonicznego z dziekanem lub innym adwokatem funkcyjnym macierzystej rady adwokackiej, którego zawiadamia o wydanym wobec niego nakazie przeszukania. Jednocześnie adwokat, w którego pomieszczeniach ma nastąpić przeszukanie, obowiązany jest dążyć do wstrzymania czynności do czasu przybycia przedstawiciela samorządu. Zaniechanie przez adwokata wypełnienia obowiązku powiadomienia organu samorządu adwokackiego o przeszukaniu stanowi przewinienie dyscyplinarne. Tajemnica adwokacka jest bowiem na tyle istotną wartością zawodu adwokackiego, że jej naruszeniu pownien zapobiegać w pierwszym rzędzie adwokat, a w określonych okolicznościach – samorząd adwokacki.
Jakkolwiek komentowana Zasada § 20 wymienia w swym brzmieniu wyłącznie „lokal, w którym adwokat wykonuje zawód” oraz „mieszkanie prywatne adwokata”, to biorąc pod uwagę ratio legis regulacji należy przyjąć, że odnosi się ona także do innych pomieszczeń, w których adwokat może posiadać dokumentację zawodową (np. pokój hotelowy itp.). Ponadto Zasadę należy rozciągnąć na bagaż przemieszczającego się adwokata, a także na mobilne środki łączności (np. telefon komórkowy, tablet, itp.) oraz urządzenia będące nośnikami danych zapisanych w formie elektronicznej (np. laptop).
Jeżeli w pomieszczeniu, w którym ma zostać dokonane przeszukanie, znajdują się dokumenty lub inne przedmioty, w tym także elektroniczne nośniki danych zawierające informacje chronione tajemnicą adwokacką, adwokat, u którego ma zostać dokonane przeszukanie, obowiązany jest powiadomić o tym zamierzających przeprowadzić czynność. Jest to podstawowy akt staranności adwokata nałożony na niego przez art. 6 ust. 1 Ustawy Prawo o Adwokaturze (dalej: „Ustawa”) odnoszący się do strzeżenia tajemnicy adwokackiej.
Jeżeli w pomieszczeniu, w którym ma zostać przeprowadzone przeszukanie znajdują się dokumenty lub inne przedmioty objęte tajemnicą obrończą, a adwokat zgodnie z art. 225 § 3 k.p.k. złoży stosowne oświadczenie, iż pisma lub inne dokumenty obejmują okoliczności związane z wykonywaniem funkcji obrońcy, organ dokonujący czynności pozostawia te dokumenty bez zapoznawania się z ich treścią lub wyglądem. Jeśli natomiast oświadczenie złoży osoba niebędąca obrońcą i budzi ono wątpliwości, to organ, zgodnie z art. 225 § 1 k.p.k. bez zapoznawania się z tymi dokumentami umieszcza je w opieczętowanym opakowaniu i niezwłocznie przekazuje sądowi, który podejmuje decyzję co do ich zwrotu osobie, od której je zabrano (jeśli zawierają informacje objęte tajemnicą obrończą), bądź wydaje postanowienie o ich zatrzymaniu dla celów postępowania. Obowiązek pozostawienia dokumentów wskazany w art. 225 § 3 k.p.k. dotyczy wyłącznie oświadczenia obrońcy i to tylko w zakresie tajemnicy obrończej. Uzupełniająco, zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2011 r. norma zawarta w art. 225 § 3 k.p.k znajduje zastosowanie również w razie złożenia takiego oświadczenia przez aplikanta adwokackiego, upoważnionego przez adwokata na podstawie art. 77 Ustawy do zastępowania go jako obrońcy w sprawie.
Sąd nie może uchylić tajemnicy adwokackiej blankietowo i objąć tą decyzją wszelkie dokumenty zawarte w zabezpieczonym zbiorze, lecz może to uczynić jedynie wobec tych dokumentów, które zawierają informacje dotyczące konkretnego przedmiotu objętego postępowaniem (konkretnych faktów), które mogą być istotne dla rozstrzygnięcia. Za niedopuszczalne uznać należy wydanie postanowienia o uchyleniu tajemnicy zawodowej konkretnej osoby wskazanej we wniosku poprzez wyrażenie zgody na zatrzymanie i wykorzystanie w toku dalszego postępowania, zabezpieczonego w trakcie przeszukania kancelarii prawnej zbiorów dokumentów, z pominięciem jednoznacznej konkretyzacji przedmiotowego zakresu zgody (co do faktów, które mają być przedmiotem dowodzenia), a także bez konkretyzacji podmiotowej w zakresie wydawanej zgody w sytuacji, gdy dokumenty te zawierają dane objęte tajemnicą zawodową, a zarazem są one powiązane z wykonywaniem określonych czynności zawodowych również przez inne osoby, nie objęte wnioskiem prokuratora.
SA w Szczecinie w przywołanym na wstępie orzeczeniu wskazał, iż tajemnica zawodowa adwokata pozostaje jedną z tajemnic przyznaną zawodom zaufania publicznego. Z tego też względu wniosek prokuratora nie obejmuje kwestii odpowiedniego stosowania przepisów procesowych k.p.k., lecz de facto kwestii o wiele bardziej zasadniczych, bo natury ustrojowej, gdyż dotyczy on wprost konstytucyjnych praw i wolności wszystkich obywateli Rzeczpospolitej. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego „funkcją zakazów związanych z tajemnicą zawodu adowkata (radcy prawnego, notariusza, lekarza) nie jest ochrona interesów osób, które te zawody wykonują, lecz nade wszystko ochrona tych osób, które w zaufaniu do owych publicznych funkcji adwokata, radcy prawnego, notariusza, lekarza, powierzają im wiedzę o faktach, którymi nie chcą na ogół dzielić się z innymi osobami”. Podsumowując swoje stanowisko SA wskazał, że uchylenie tajemnicy adwokackiej, przy zastosowaniu rozwiązań przewidzianych w art. 180 § 2 w zw. z art. 226 k.p.k. winno być stosowane, z uwagi na funkcje i znaczenie tej tajemnicy, jedynie incydentalnie, po starannym rozważeniu okoliczności konkretnej sprawy i przy obligatoryjnym wypełnieniu ustawowych przesłanek. W szczególności zaś możliwość przeprowadzenia dowodu w oparciu o informacje objęte tajemnicą adwokacką musi być zawsze poprzedzona wnikliwą analizą tego, czy in concreto interesy wymiaru sprawiedliwości, w drodze wyjątku uzasadniają naruszenie chronionego przez nią interesu publicznego i prywatnego. Sąd, jako organ stojący na straży praworządności w demokratycznym państwie prawa, bacząc na okoliczność, że tajemnica ta stanowi istotę i esencję wykonywanego zawodu adwokata, musi być w takim wypadku gwarantem zachowania zarówno właściwej formuły procedowania, jak i merytorycznej zasadności wniosku prokuratora, zaś podjęta decyzja procesowa, zmierzająca do wyjątkowego wzruszenia zakazu dowodowego w imię dobra wymiaru sprawiedliwości, musi w swej logice uwzględniać istotę praw i wolności obywatelskich zagwarantowanych w Konstytucji.
Również spojrzenie na tajemnicę adwokacką, a więc na wartość, prerogatywę i imponderabilia zawodu, z perspektywy zasad, a nie konkretnego przypadku, uzasadnia potrzebę istnienia obiektywnego strażnika w sytuacji zagrażającej poszanowaniu tej wartości. Udział przedstawiciela samorządu palestry w sytuacji tak bezpośrednio zagrażającej ingerencji w wiadomości chronione tajemnicą adwokacką jest odpowiednią gwarancją zarówno dla adwokata, jak i dla organów ścigania, że wszystkie istotne kwestie dotyczące przebiegu przeszukania zostaną odnotowane i należycie uwiarygodnione.
