Pierwszą i podstawową zasadą, która wydaje się stać w sprzeczności z instytucją testamentu wspólnego, jest swoboda testowania. Pozwala ona spadkodawcy na samodzielne dysponowanie swoim majątkiem na wypadek śmierci. Gwarantem przestrzegania tej zasady jest art. 942 Kodeksu cywilnego (dalej k.c.). Swoboda testowania polega na niczym nieograniczonej możliwości odwoływania rozrządzeń na wypadek śmierci, a także na tym, aby osoby trzecie nie wpływały na faktyczną wolę testatorów.
Art. 942 k.c. stanowi, że testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy. W związku z powyższym każdy z małżonków ustanawia samodzielnie testament i decyduje o osobie spadkobiercy. Nie ma zatem możliwości łączenia dwóch lub więcej oświadczeń na wypadek śmierci w jednym dokumencie, chyba że pierwszy testator własnoręcznie spisuje treść swojego oświadczenia, opatruje je datą i podpisuje, a poniżej lub na odwrocie kartki to samo czyni drugi spadkodawca.
Skutkiem sporządzenia testamentu wspólnego jest bezwzględna nieważność wszystkich zawartych w nim rozporządzeń.
Obecnie, w systemach prawnych opierających się na tradycji rzymskiej, zasadniczo testamenty wspólne nie występują. Zdarzają się jednak wyjątki. Otóż w niektórych krajach dopuszczalne jest ustanawianie testamentów wspólnych przez małżonków. Instytucję tę przewidział chociażby niemiecki ustawodawca w kodeksie cywilnym (Bürgerliches Gesetzbuch) z 1896 roku.
Ustanowienie testamentu wspólnego polega na podjęciu wspólnego rozrządzenia na wypadek śmierci przez małżonków. W tym miejscu warto zaznaczyć, że niemiecka Ustawa o zarejestrowanych związkach partnerskich z 16 lutego 2001 roku (Gesetz über die Eingetragene Lebenspartnerschaft) pozwoliła partnerom pozostającym w zarejestrowanych związkach na ustanawianie testamentów wspólnych. Zatem przywilej korzystania z omawianej instytucji prawa spadkowego obejmuje małżonków i partnerów pozostających w zarejestrowanych związkach, natomiast odmawia się skorzystania z dobrodziejstwa testamentu wspólnego narzeczonym i osobom żyjącym w konkubinacie.
Rozwiązanie małżeństwa poprzez rozwód lub jego uchylenie przed śmiercią jednego z testatorów skutkuje nieważnością testamentu wspólnego, chyba że spadkodawca przewidział wystąpienie takich okoliczności. Powyższe znajduje zastosowanie również w razie uchylenia związku partnerskiego.
Dla sporządzenia testamentu wspólnego nie została przewidziana żadna forma szczególna, zatem w ramach jego ustanawiania można skorzystać z każdej konstrukcji dopuszczalnej dla testamentów. Istotnym jest, że każdy z małżonków lub partnerów może skorzystać z innej formy. Małżonkowie mogą nie tylko ustanowić testament wspólny w różnych formach, lecz także nie muszą do niego przystępować w tym samym czasie. Ważne, że nie może to nastąpić po śmierci jednego z małżonków.
Istnieją trzy konstrukcje, w oparciu o które można sporządzić testament wspólny. Pierwsza z nich – Einheitslösung – przewiduje, że w przypadku śmierci jednego z małżonków, dłużej żyjący małżonek zostaje jedynym spadkobiercą. Konsekwencją powyższego jest połączenie majątków obu małżonków w jedną masę. Dopiero po śmierci dłużej żyjącego spadkodawcy uprzednio powołana jako spadkobierca osoba trzecia dziedziczy stanowiący jedność majątek obojga małżonków. Konstrukcja Trennungslösung różni się tym, że na pozostałym przy życiu małżonku ciąży obowiązek zachowania odziedziczonego spadku. Zatem masy majątkowe zmarłego małżonka i pozostałego przy życiu nie łączą się. W konsekwencji osoba trzecia, powołana do dziedziczenia po obojgu małżonkach, ma pewność, że odziedziczy przynajmniej majątek po pierwszym ze zmarłych małżonków. Ostatnia konstrukcja – Nießbrauchvermächtnis – polega na tym, że pozostały przy życiu małżonek jest użytkownikiem, a osoba trzecia jedynym spadkobiercą zmarłego.
Chociaż polskie prawo spadkowe zakazuje ustanawiania testamentów wspólnych, to Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego prowadziła prace nad projektem, w którym przewidziano sześć przepisów regulujących tę instytucję. Przywilej sporządzania takiego testamentu miał przysługiwać małżonkom. W projekcie zmian zaproponowano, by wystarczyło, że jeden z małżonków „sporządzi testament zgodnie z wymaganiami przewidzianymi dla testamentu własnoręcznego, a drugi małżonek doda do niego własne oświadczenie, że ten testament ma być uważany także za jego testament”. Propozycja przewidywała także możliwość sporządzenia testamentu wspólnego w formie aktu notarialnego. W projekcie Komisji zostały również uregulowane kwestie zapisu windykacyjnego, utraty mocy testamentu, odwołania rozrządzeń i wymaganej przy tym formy.
Powyżej wspomniany projekt świadczy o tym, że instytucja testamentu wspólnego ma zarówno zwolenników jak i przeciwników, w związku z czym dyskusja na temat jego ewentualnego wprowadzenia do polskiego systemu prawnego wydaje się być potrzebna i uzasadniona.
Źródła:
• Ciszewski J. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. II,
• Gudkowski J. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz.
Tom VI. Spadki, wyd. II,
• Kanzleiter R., Staudingers Kommentar zum Bürgerlichen Gesetz mit Einführungsgesetz und Nebengesetzen, Buch 5: Erbrecht §§ 2265-2302, Berlin 2014,
• Kidyba A. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz.
Tom IV. Spadki, wyd. IV,
• Longchamps de Bérier F., Law of Succession : Roman Legal Framework and Comparative Law Perspective, Warszawa 2011,
• Münchener Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch, Band 10: Erbrecht §§ 1922-2385, §§ 27-35 BeurkG, 7 Auflage, 2017,
• Palandt Bürgerliches Gesetzbuch, Band 7, 76. Auflage, München 2017,
• Pazdan M., Wybrane projektowane zmiany w prawie spadkowym.
