W przepisach materialnego prawa administracyjnego ustawodawca używa niekiedy sformułowania, że organ administracji publicznej coś „może”. Przykładem takiej konstrukcji jest m.in. art. 83 ust. 1 pkt 1 ustawy z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, zgodnie z którym, rodzinie zastępczej oraz prowadzącemu rodzinny dom dziecka starosta może przyznać dofinansowanie do wypoczynku poza miejscem zamieszkania dziecka. Dotychczasowa praktyka organów wskazuje, że wspomniane kompetencje są przez nie traktowane, jako niczym nieskrępowana dowolność. Bardzo często w ocenie organów owa „możliwość” uznawana jest za pozbawione kontroli uprawnienie, wynikające z posiadanego imperium – a więc za swoisty akt łaski, jaki organ może – choć nie musi – zastosować względem obywatela. Takie postępowanie organów jest oczywiście nieprawidłowe, co zostanie wyjaśnione w dalszej części.
Uregulowane w przepisach materialnego prawa administracyjnego uznanie administracyjne oznacza przyznaną organowi możliwość wyboru, przy ustalonym stanie faktycznym, jednego z możliwych rozstrzygnięć danej sprawy. Przy czym owa możliwość nie powinna być w żadnym razie rozumiana, jako przyznana organowi dowolność w podejmowaniu określonej decyzji. Organ administracji, działający na podstawie przepisów prawa materialnego przewidujących uznaniowy charakter rozstrzygnięcia, jest obowiązany zwrócić szczególną uwagę na wyrażoną w art. 7 ustawy z 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (dalej, jako k.p.a.), zasadę uwzględniania z urzędu interesu publicznego i słusznego interesu strony. W orzecznictwie sądów administracyjnych podnosi się – co należy w całości podzielić – że obowiązkiem organu załatwiającego sprawę w oparciu o uznanie administracyjne jest załatwienie sprawy zgodnie z żądaniem obywatela, o ile konkretnie wykazany interes społeczny, ze względu na jego wagę i doniosłość, nie stoi temu na przeszkodzie, ani nie przekracza to możliwości organu wynikających z przyznanych mu uprawnień i środków. Należy podkreślić, że w demokratycznym państwie prawa nie ma miejsca dla mechanicznej i sztywno pojmowanej zasady nadrzędności interesu społecznego nad interesem indywidualnym – było to właściwe dla poprzedniego ustroju. Oznacza to, że w każdej sprawie organ orzekający ma obowiązek wskazać, o jaki konkretny interes ogólny chodzi, i wykazać, że jest on na tyle ważny i znaczący, że bezwzględnie wymaga ograniczenia uprawnień indywidualnych obywatela, czego skutkiem może być odmowne załatwienie jego żądania. Unaocznienie takiego interesu, jak i jego znaczenia, a także przesłanek powodujących konieczność przedłożenia w konkretnym wypadku interesu społecznego nad indywidualny, muszą poddawać się kontroli instancyjnej i sądowej. Wracając do przykładu przyznania fakultatywnego świadczenia dla rodziny zastępczej, zdaje się, że podstawa odmowy pozytywnego załatwienia tej sprawy mogłaby sprowadzać się do konieczności zapewnienia realizacji świadczeń obligatoryjnych, albowiem bezsprzecznie leży to w interesie społecznym, jeżeli przyznanie świadczenia dodatkowego ograniczyłoby do tego stopnia finanse organu. Bezwzględnie jednak wymagałoby to odniesienia do realiów konkretnej sprawy i rzeczywistego planu finansowego (budżetu) jednostki zajmującej się przedmiotowymi sprawami.
Można więc przyjąć, że z przytoczonej powyżej zasady (art. 7 k.p.a.) wynika domniemanie pozytywnego załatwienia sprawy, od którego można odstąpić dopiero wówczas, gdy w uzasadnieniu decyzji wykaże się, że takie załatwienie sprawy kolidowałoby z oznaczonym istotnym interesem społecznym lub przekraczałoby faktyczne możliwości organu. Co również ważne, wobec przyznania organowi administracji pewnej swobody wyboru rozstrzygnięcia, dodatkowo obowiązki procesowe organu w zakresie ustalenia stanu faktycznego sprawy, są wręcz zwiększone, niż w stosunku do decyzji związanych. Organ administracji publicznej, zanim podejmie rozstrzygnięcie i zdecyduje, w jakim zakresie uczyni użytek ze swych kompetencji, ma obowiązek wnikliwie i wszechstronnie wyjaśnić stan faktyczny, a przed wydaniem decyzji rozpatrzyć stan faktyczny w świetle wszystkich przepisów prawa mających zastosowanie w sprawie. Decyzja taka musi być co do zasady wyczerpująco i przekonująco uzasadniona.
