Najczęściej zadawane pytania przez osoby nieposiadające wiedzy z zakresu prawa kanonicznego dotyczą tematyki „rozwodu kościelnego”, a w szczególności procedury wszczęcia, czasu trwania oraz wysokości kosztów postępowania. Równocześnie, w internecie czy w prasie, można znaleźć szereg artykułów dotyczących „rozwodów kościelnych”, sporządzonych przez osoby reklamujące się jako „adwokaci kościelni” czy specjaliści z zakresu prawa kanonicznego. Dlatego też tematyka powyższego artykułu ma na celu przybliżenie przyczyn subiektywnych, wymienionych w Kodeksie Prawa Kanonicznego, zakazujących zawarcia małżeństwa kanonicznego pod sankcją nieważności aktu prawnego (tzw. przeszkody małżeńskie), okoliczności powodujących wadę zgody małżeńskiej; przyczyn obiektywnych wynikających z niezachowania formy kanonicznej, jak również charakterystyki kanonicznego procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa.
Obecnie obowiązujący Kodeks Prawa Kanonicznego z 25 stycznia 1983 r. (dalej: KPK) reguluje przeszkody małżeńskie zrywające, które czynią osobę niezdolną do ważnego zawarcia małżeństwa (kan. 1073 KPK). Poprzednio obowiązujący Kodeks z 1917 r. znał, oprócz przeszkód zrywających, przeszkody wzbraniające, zwane tamującymi, które sprawiały, że osoba nimi dotknięta zawierała małżeństwo wprawdzie ważnie, ale niegodziwie.
Kanoniczne przeszkody małżeńskie mogą wynikać z naturalnego lub pozytywnego prawa Bożego, bądź są ustanowione przez Kościół.
W pierwszym przypadku dotyczą one wszystkich ludzi, a więc i osób nieochrzczonych, w drugim zaś tylko ochrzczonych (por. kan. 1075 § 2 KPK), a ściślej – tylko katolików, ponieważ ustawom czysto kościelnym podlegają ochrzczeni w Kościele katolickim lub do niego przyjęci, którzy posiadają wystarczające używanie rozumu oraz ukończyły siódmy rok życia (por. kan. 11 KPK).
Kodeks Prawa Kanonicznego ustanawia dwanaście zrywających przeszkód małżeńskich, są to: brak wieku (kan. 1083 § 1 KPK), niemoc płciowa (kan. 1084 KPK), węzeł małżeński (kan. 1085 KPK), różna wiara (kan. 1086 KPK), święcenia (kan. 1087 KPK), publiczny ślub wieczysty czystości (kan. 1088 KPK), uprowadzenie (kan. 1089 KPK), małżonkobójstwo (kan. 1090 KPK), pokrewieństwo (kan. 1091 KPK), powinowactwo (kan. 1092 KPK), przyzwoitość publiczna (kan. 1093 KPK) i pokrewieństwo prawne (kan. 1094 KPK).
Tylko najwyższa władza kościelna, czyli papież i sobór powszechny, ma prawo ustanawiania przeszkód małżeńskich. Jedynie ta władza może autentycznie wyjaśniać, kiedy prawo Boże zabrania małżeństwa lub je unieważnia (kan. 1075 § 1 KPK). Przeszkody małżeńskiej nie może wprowadzić zwyczaj. Należy odrzucić zwyczaj wprowadzający nową przeszkodę albo przeciwny obowiązującym przeszkodom (kan. 1076 KPK).
Ponadto w ramach przyczyn subiektywnych, które powodują nieważność małżeństwa, zwraca się uwagę na defekty samej zgody małżeńskiej. Ustawodawca kościelny, zgodnie z kan. 1055 § 1 KPK, definiuje małżeństwo jako „przymierze, przez które mężczyzna i kobieta tworzą ze sobą wspólnotę całego życia, skierowaną ze swej natury do dobra małżonków oraz do zrodzenia i wychowania potomstwa, które zostało między ochrzczonymi podniesione przez Chrystusa Pana do godności sakramentu”. Zgoda małżeńska jest aktem woli, mocą którego mężczyzna i kobieta w nieodwołalnym przymierzu wzajemnie się sobie oddają i przyjmują w celu stworzenia małżeństwa (kan. 1057 § 2 KPK). To zgodna jest przyczyną sprawczą małżeństwa, wyrażona zgodnie z prawem przez osoby prawnie do tego zdolne, której nie może uzupełnić żadna ludzka władza (kan. 1057 § 1 KPK). Przy czym zgoda małżeńska powinna być rzeczywista, musi wypływać z woli wewnętrznej i zostać uzewnętrzniona. Ustawodawca kościelny, w kan. 1101 § KPK, wprowadza domniemanie prawne stanowiące że „wewnętrzna zgoda odpowiada słowom lub znakom użytym przy zawieraniu małżeństwa”.
Drugie domniemanie prawne dotyczące zgody małżeńskiej określa kan. 1107 KPK, zgodnie z którym „chociaż małżeństwo zostało zawarte nieważnie z racji przeszkody lub braku formy, to jednak domniemywa się, że wyrażona zgoda trwa, dopóki nie uzyska się pewności jej odwołania”.
Ponieważ zgoda małżeńska jest aktem woli, który jest następstwem uprzedniego poznania, zgodnie z zasadą: Nil volitum quin praecognitum, dlatego nieważność małżeństwa może być spowodowana nie tylko brakiem zgody, ale również różnymi okolicznościami wpływającymi na rozum lub
wolę ograniczającą tę zgodę w sposób istotny, tak że staje się ona niewystarczająca z punktu widzenia prawa naturalnego. Stąd obecnie obowiązujący Kodeks Prawa Kanonicznego wprowadza następujące wady zgody małżeńskiej: brak dostatecznego używania rozumu (kan. 1095 n. 1 KPK), brak rozeznania co do praw i obowiązków małżeńskich (kan. 1095 n. 2 KPK), psychiczna niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich (kan. 1095 n. 3 KPK), brak podstawowej wiedzy co do natury małżeństwa (kan. 1096 KPK), błąd co do osoby (kan. 1097 § 1 KPK), błąd co do przymiotu (kan. 1097 § 2 KPK), podstęp (kan. 1098 KPK), błąd co do natury małżeństwa (kan. 1099 KPK), symulacja całkowita i częściowa (kan. 1101 § 2 KPK), zgoda warunkowa (kan. 1102 KPK), przymus oraz ciężka bojaźń (kan. 1103 KPK).
Osoba posiadająca przekonanie o nieważności zawartego przez siebie małżeństwa, czy to z powodu wystąpienia przeszkody małżeńskiej, wady zgody małżeńskiej czy niezachowania formy kanonicznej małżeństwa, winna wnieść do Trybunału kościelnego skargę powodową, z zachowaniem właściwości miejscowej określonej w kan. 1672 KPK/MIDI. Essentialia negotii skargi powodowej ustawodawca kościelny określił w kan. 1504 KPK, z jednoczesnym przytoczeniem, w sposób zwięzły, okoliczności poznania się stron, okresu narzeczeństwa, dzień ślubu, czasu po zawarciu związku małżeńskiego oraz zachowanie strony pozwanej w powyższych okresach. W tym miejscu należy wskazać, że identycznie jak w prawie świeckim, ciężar dowodzenia faktu spoczywa na tej osobie, która coś twierdzi (por. kan. 1526 § 1 KPK).
Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa nie jest de facto procesem spornym, jednakże prawo kanoniczne nakazuje rozstrzygać tego typu sprawy wedle przepisów dotyczących procesu spornego, z zastosowaniem przepisów zastrzeżonych dla procesu małżeńskiego. Sprawy te, zgodnie z treścią kan. 1643 KPK, nigdy nie przechodzą w stan rzeczy osądzonej, stąd też przesądza to o braku charakteru spornego postępowań w przedmiocie nieważności małżeństwa. Uzyskanie prawdy materialnej, o istnieniu bądź nieistnieniu małżeństwa, stanowi jedyny i wyłączny cel procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Stąd też ustalenie tego faktu, na podstawie zgromadzonego materiału dowodowego, przybliża sędziego kościelnego do uzyskania prawdy materialnej o charakterze eklezjalnym, gdyż sakramenty tworzą Kościół (por. kan. Kan. 840 KPK), stąd jest to proces o dobro publiczne.
Systematyka kanonicznego procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa wskazuje, że na stronie powodowej spoczywa ciężar udowodnienia okoliczności przemawiających za nieważnością małżeństwa, istniejącymi w chwili zawarcia sakramentu małżeństwa. Dlatego też określanie tego procesu mianem „rozwód kościelny” jest błędne.
Dodatkowym argumentem przemawiającym za poniższą tezą jest konstrukcja prawna rozwodu i unieważnienia małżeństwa uregulowana w ustawie z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (dalej jako: k.r.o.). W przeciwieństwie do rozwodu, w myśl art. 56 k.r.o., który oznacza rozwiązanie ważnego małżeństwa z przyczyn jakie wystąpiły już po jego zawarciu, unieważnienie małżeństwa następuje z przyczyn istniejących już w chwili jego zawarcia z powodów określonych w art. 10 – 16 k.r.o.
Przesłanki unieważnienia małżeństwa uregulowane w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym częściowo pokrywają się z warunkami do kanonicznego stwierdzenia nieważności małżeństwa. Rozwiązanie prawne, wprowadzone przez ustawodawcę kościelnego przybliżone jest do instytucji unieważnienia małżeństwa przewidzianego w prawie świeckim, dlatego też określanie kanonicznego procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa jako „rozwód kościelny” jest niepoprawne z punktu widzenia prawa, ponieważ proces ten nie jest stricte procesem spornym, a jego głównym celem jest uzyskanie przez każdego z sędziego, orzekającego w procesie, pewności moralnej o nieważności małżeństwa.
Nie należy zapominać, że małżeństwo cieszy się przychylnością prawa, dlatego w razie wątpliwości należy uważać je za ważne, dopóki nie udowodni się czegoś przeciwnego (kan. 1060 KPK), zgodnie z zasadą favor matrimonii.