Kodeks postępowania cywilnego, jak każdy kodeks, to akt normatywny zawierający logicznie usystematyzowany zbiór przepisów regulujących określoną dziedzinę stosunków społecznych. Normy kodeksowe, nawet jeśli są równe innym ustawom, mają jednak szczególne znaczenie ze względu na kompleksowość normowanych spraw i wykładnię przepisów.
Tyle w teorii. Nowelizacje Kodeksu postępowania cywilnego są w ostatnich latach tak częste, że ten fundamentalny z założenia akt prawny przestał w zasadzie spełniać funkcję kodeksu, który powinien cechować się trwałością. Nie zawsze tak było – pierwsza nowela Kodeksu postępowania cywilnego i to niewielka, miała miejsce ponad 10 lat po wejściu w życie Kodeksu. Tymczasem tylko w roku 2022 zmian przepisów Kodeksu było ponad dwadzieścia, a w bieżącym roku już kilkanaście.
Poniżej streszczenie wybranych (wg mnie najistotniejszych) przepisów, będących konsekwencją uchwalenia ustaw z dnia 9 marca 2023 roku, z dnia 7 lipca 2023 roku i z dnia 23 lipca 2023 roku, zmieniających Kodeks postepowania cywilnego.
I.
Zmiany wprowadzone na mocy ustawy z dnia 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.2023.614.)
W dniu 1 lipca 2023 r. weszły w życie przepisy zmieniające Kodeks postępowania cywilnego, których istotnym, ale nie jedynym celem było wyeliminowanie błędów będących skutkiem poprzedniej obszernej noweli Kodeksu postępowania cywilnego z dnia 4 lipca 2019 roku. Ponadto konieczne było wprowadzenie rozwiązań usuwających wątpliwości co do wykładni znowelizowanych przepisów, o których to wątpliwościach niech świadczy bezprecedensowa liczba zagadnień prawnych związanych z nowelą z lipca 2019 roku, przedstawionych przez sądy powszechne do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu. Przepisy Kodeksu zmieniane na mocy ustawy z 9 marca 2023 roku (Dz.U.2023.614.) prowadzić mają z założenia także do przyspieszenia postępowania sądowego, uproszczenia obowiązujących procedur, czy ułatwienia konsumentom dochodzenia swoich praw na drodze sądowej.
1. Nowelizacja w zakresie właściwości rzeczowej sądów.
Ustawodawca zdecydował się na podniesienie w sprawach majątkowych progu kwotowego wartości przedmiotu sporu przesądzającego o właściwości rzeczowej sądu okręgowego z 75 000 zł do 100 000 zł. Nadal jednak do rozpoznawania spraw o alimenty, naruszenie posiadania oraz ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami, jak i spraw rozpoznawanych w elektronicznym postępowaniu upominawczym właściwe są sądy rejonowe. Należy nadto zwrócić uwagę, że właściwość rzeczowa sądu w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym zależy obecnie od wartości przedmiotu sporu, a nie jak dotychczas, gdzie wyłącznie właściwym był sąd rejonowy.
2. Wyłączenie sędziego.
Zgodnie z obowiązującym od roku 2019 art. 1561 § 1 k.p.c., w miarę potrzeby na posiedzeniu przewodniczący może pouczyć strony o prawdopodobnym wyniku sprawy w świetle zgłoszonych do tej chwili twierdzeń i dowodów. Z kolei w art. 1561 § 2 k.p.c. doprecyzowano, w jakim zakresie przewodniczący może pouczać strony o prawdopodobnym wyniku sprawy. Obejmuje to w szczególności wyrażenie poglądu co do wykładni przepisów prawa mogących znaleźć zastosowanie w sprawie, a także co do faktów, które na danym etapie sprawy mogą zostać uznane za bezsporne lub dostatecznie wykazane. W konsekwencji w zmienianym art. 49 § 2 k.p.c. ustawodawca wyraźnie zasygnalizował, że nie tylko wyrażenie poglądu przez sędziego co do prawa i faktów (zob. art. 2056 k.p.c.), ale także udzielenie pouczeń nie może być podstawą do żądania wyłączenia sędziego. Ponadto przesądzone zostało, że niedopuszczalny jest wniosek o wyłączenie sędziego, który nie jest członkiem składu orzekającego, a zatem taki wniosek, który dotyczyłby imiennie wskazanych wszystkich sędziów w wydziale, czy nawet w sądzie (zob. art. 531 k.p.c.).
3. Zmiany w zakresie pełnomocnictwa.
Od 1 lipca br. nie można mieć już wątpliwości, że pełnomocnictwo do doręczeń (art. 88 § 2 k.p.c.), czyli czynności procesowej polegającej na odbiorze korespondencji sądowej ze skutkiem doręczenia stronie jest jedną z postaci pełnomocnictwa do poszczególnych czynności procesowych. Pełnomocnictwo do doręczeń można udzielić każdej osobie fizycznej, a więc bez ograniczeń, o których stanowi art. 87 k.p.c., także zatem osobie obcej dla strony np. sąsiadowi.
Z kolei zmiana art. 91 pkt 1 k.p.c. przesądziła, że pełnomocnictwo procesowe zawiera – z mocy samego prawa – umocowanie do wniesienia skargi kasacyjnej.
Rozszerzeniu uległy obowiązki pełnomocnika z urzędu. Istotne znaczenie ma zmiana art. 118 § 2 k.p.c., z którego wynika obecnie, że radca prawny lub adwokat ustanowiony przez sąd jest obowiązany zastępować stronę w zakresie wynikającym z art. 91 k.p.c. (czyli obejmującym wniesienie skargi kasacyjnej) – chyba że z postanowienia sądu wynika, iż obowiązek zastępowania strony ustaje wcześniej.
4. Wykazanie umocowania organu władzy publicznej.
Zmiana art. 68 k.p.c. poprzez dodanie § 3 winna ostatecznie wyeliminować praktykę żądania przez sądy przedstawienia dokumentów wykazujących umocowanie do działania w imieniu Skarbu Państwa czy jednostki samorządu terytorialnego, o ile stwierdzenie tego faktu jest możliwe na podstawie informacji powszechnie dostępnych, w szczególności udostępnionych w Biuletynie Informacji Publicznej. Podmioty te nadal mają obowiązek w pierwszym piśmie procesowym wskazać źródło informacji, z których wynika umocowanie określonej osoby do działania w imieniu organu.
5. Koszty procesu.
Najistotniejsza zmianą w tym zakresie jest wyraźnie przesądzenie, że o obowiązku zapłaty odsetek od kwoty zasądzonej tytułem zwrotu kosztów procesu sąd winien orzec z urzędu, w samej sentencji orzeczenia; zbędny jest zatem wniosek strony, nadto nie ma podstaw obecnie pozostawianie przez sąd kwestii przesądzania o należnych odsetkach i daty, od której się należą do ustalenia komornikowi.
6. Zmiany w strukturze pism procesowych wznoszonych przez pełnomocników.
Na mocy art. 1 pkt 12 ustawy z 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw został dodany art. 1281 k.p.c., regulujący zasady formułowania pism procesowych i wpływający na układ tych pism. Uzasadnieniem dla jego wprowadzenia (tak projekt uzasadnienia zmian) miało być zmobilizowanie zawodowych pełnomocników do konstruowania pism procesowych w sposób zwięzły i przejrzysty, aby wyraźnie wyodrębnić w nich petitum. Nierzadko zdarza się bowiem w praktyce, że wnioski dowodowe zgłaszane są jedynie w uzasadnieniu – które w wielu wypadkach bywa bardzo obszerne – przez co mogą zostać przeoczone. Przyjęte rozwiązanie, choć co do zasady mające usprawnić postępowanie, ze względu zakres podmiotowy i przedmiotowy art. 1281 k.p.c. musi budzić wątpliwości.
Zgodnie z brzmieniem art. 1281 k.p.c. pisma procesowe wnoszone przez stronę zastępowaną przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej muszą zawierać wyraźnie wyodrębnione: (1) oświadczenia; (2) twierdzenia; (3) wnioski (w tym wnioski dowodowe).
Istotne wątpliwości wiążą się m.in. z tym, iż ustawodawca w tym przepisie nie zdefiniował wprost ww. pojęć. Przyjąć zatem należy, że chodzi w nim o wszelkie oświadczenia składane w toku postępowania, np. oświadczenie o doręczeniu odpisu pisma drugiej stronie (art. 132 § 1 k.p.c.). Podobnie brak w treści przepisu „zarzutów” oraz „zaprzeczeń” nakazuje przyjąć, iż pojęcia te mieszczą się jednak w zakresie „oświadczeń, twierdzeń, czy wniosków”, w przeciwnym bowiem razie nie sposób osiągnąć celu nowelizacji.
Nie jest także jasne, czy pismo złożone samodzielnie przez stronę postępowania, która jest w tym postępowaniu reprezentowana przez adwokata, czy radcę prawnego, również podlega omawianym rygorom.
Należy zauważyć, że ustawodawca nie wskazał sankcji za brak wyodrębnienia przez profesjonalnych pełnomocników oświadczań twierdzeń i wniosków ze zdania pierwszego art. 1281 k.p.c., (oprócz wniosków dowodowych).
Zgodnie z treścią art. 1281 zdanie drugie k.p.c., jeżeli pismo zawiera uzasadnienie, wnioski dowodowe, zgłoszone tylko w tym uzasadnieniu, nie wywołują skutków, jakie ustawa wiąże ze zgłoszeniem ich przez stronę. W przypadku naruszenia regulacji art. 1281 zdanie drugie k.p.c. wniosek dowodowy nie wywołuje żadnych skutków procesowych. Należy wówczas przyjąć fikcję prawną, jak gdyby w ogóle nie został złożony. Sankcją za zgłoszenie istotnych wniosków dowodowych jedynie w uzasadnieniu pisma procesowego – jak wyjaśniono w uzasadnieniu projektu ustawy – powinno być ich całkowitepominięcie przez sąd, bez wydawania w tym przedmiocie żadnych dodatkowych rozstrzygnięć. Nie ma zatem w takiej sytuacji podstawy do zgłoszenia przez stronę zastrzeżenia, o jakim mowa w art. 162 k.p.c.; nie ma jednak uzasadnienia dla przyjęcia stanowiska, iż uniemożliwia to podniesienie w apelacji zarzutu naruszenia prawa procesowego, jeżeli w ocenie strony do takiego naruszenia doszło.
7. Zmiany w doręczeniach pism sądowych.
Zgodnie z dodanym art. 136 § 5 k.p.c., strona będąca przedsiębiorcą wpisanym do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej ma obowiązek zawiadamiać sąd o każdej zmianie adresu do doręczeń wskazanego w tej ewidencji. W razie zaniedbania tego obowiązku pismo sądowe pozostawia się w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia, chyba że nowy adres jest sądowi znany (nie dotyczy to jednak doręczenia skargi o wznowienie postępowania lub skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia). O tym obowiązku należy jednak stronę uprzednio pouczyć, zatem sankcje za zaniedbanie zawiadomienia o zmianie adresu dotyczyć będą strony, która uczestniczy już w postępowaniu, uprzednio doręczono jej pismo z pouczeniami. Jeżeli jednak stronie będącej przedsiębiorcą wpisanym do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej nie można doręczyć pierwszego pisma w sprawie ze względu na nieujawnienie w ewidencji zmiany adresu do doręczeń, pismo to doręcza się na adres, pod którym strona zamieszkuje. W razie potrzeby doręczenia takiej stronie pisma za pośrednictwem komornika sądowego, koszty doręczenia obciążają tę stronę niezależnie od wyniku sprawy.
Z kolei w art. 1391 k.p.c. doprecyzowano, że tryb doręczenia komorniczego dotyczy jedynie osób fizycznych, którym korespondencja doręczana jest na adres zamieszkania. Doprecyzowane także zostało, że osobom fizycznym można doręczyć poprzez komornika orzeczenia sądowe, które są pierwszymi w sprawie, np. nakaz zapłaty czy postanowienie o przekazaniu sprawy. Ponadto wprowadzono dodatkowe rozwiązanie pozwalające sądowi na odstąpienie od doręczenia za pośrednictwem komornika w przypadku, gdy mimo nieodebrania awizowanej przesyłki, adres pozwanego wskazany w pozwie nie budzi wątpliwości (czy tak jest, ocenia sąd). Doręczenie za pośrednictwem komornika nie jest wymagane, gdy powód za pomocą dowodu na piśmie wykaże, że pozwany zamieszkuje pod adresem wskazanym w pozwie. Nadto, jeżeli miało miejsce doręczenie za pośrednictwem komornika i okaże się, że pierwotne doręczenie (per aviso) było już prawidłowe, to to ponowne doręczenie przez komornika ma wyłącznie charakter informacyjny, nie powoduje rozpoczęcia biegu terminów, które ustawa wiąże z doręczeniem.
Znowelizowany został także przepis dotyczący bezpośrednich doręczeń między zawodowymi pełnomocnikami – art. 132 § 1 zdanie 2 k.p.c., który stanowi, że w treści pisma procesowego wniesionego do sądu zamieszcza się oświadczenie o doręczeniu odpisu pisma drugiej stronie albo o jego nadaniu za pośrednictwem operatora, o którym mowa w art. 165 § 2 k.p.c., czyli operatora świadczącego pocztowe usługi powszechne na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
8. Posiedzenia sądowe.
Zgodnie z art. 1481 § 3 k.p.c. sąd nie może rozpoznać sprawy na posiedzeniu niejawnym wyłącznie wówczas, gdy strona w pierwszym piśmie procesowym złoży wniosek o wysłuchanie jej na rozprawie albo przepis szczególny przewiduje taki obowiązek, chyba że pozwany uznał powództwo. Ogólny wiosek o przeprowadzenie rozprawy pod nieobecność strony nie jest dla sądu wiążący.
9. Potrącenie.
Art. 2031 § 1 k.p.c. stanowi obecnie, że podstawą zarzutu potrącenia może być tylko wierzytelność pozwanego z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona przez powoda, chyba że wierzytelność ta jest niesporna, stwierdzona prawomocnym orzeczeniem sądu, orzeczeniem sądu polubownego, ugodą zawartą przed sądem albo sądem polubownym, zatwierdzoną przez sąd ugodą zawartą przed mediatorem, lub uprawdopodobniona dokumentem potwierdzającym jej uznanie przez powoda, a także wierzytelność o zwrot spełnionego świadczenia przysługująca jednemu z dłużników solidarnych wobec pozostałych współdłużników. W stosunku do poprzedniego stanu prawnego wyłączona została możliwość przedstawienia do potrącenia wierzytelności uprawdopodobnionej dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego, z kolei wprowadzona została możliwość przedstawienia do potrącenia wierzytelności stwierdzonej orzeczeniem sądowym lub ugodą oraz uczyniono podstawą zarzutu potrącenia wierzytelności o zwrot spełnionego świadczenia przysługująca jednemu z dłużników solidarnych wobec pozostałych współdłużników (ta ostatnia podstawa ma szczególne znaczenia dla realizacji umów o roboty budowane – zob. art. 6471k.c.)
10. Organizacja postępowania – posiedzenie przygotowawcze.
W wyniku noweli Kodeksu do udziału w posiedzeniu przygotowawczym wprowadzono możliwość poprzestania na wezwaniu jedynie pełnomocników stron (art. 2054 §11 k.p.c.). Jeżeli w toku posiedzenia przygotowawczego nie udało się rozwiązać sporu, przewodniczący może wyznaczyć posiedzenie niejawne, celem wyrokowania (o ile zachodzą ku temu przesłanki); nie musi – jak dotychczas – kierować sprawy na odległy termin rozprawy. Ponadto przewodniczący może zarządzić przeprowadzenie posiedzenia przygotowawczego przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających jego przeprowadzenie na odległość, z jednoczesną transmisją obrazu i dźwięku. W takim przypadku uczestnicy postępowania nie muszą przebywać w budynku sądu (art. 2055 § 2 k.p.c.).
Jeżeli na etapie postępowania przygotowawczego rozstrzyganie o wnioskach dowodowych nie będzie celowe lub przedwczesne (np. trzeba najpierw rozstrzygnąć o zasadzie odpowiedzialności), sąd w planie rozprawy określi jedynie warunki lub termin wydania postanowienia dowodowego. W razie istotnej potrzeby można też sporządzić nowy plan rozprawy. Czynności dokonane na podstawie poprzedniego planu rozprawy zachowują moc, chyba że sąd postanowi inaczej. Sąd wyznacza kolejne posiedzenie przygotowawcze na zgodny wniosek stron.
11. Rozprawa.
Istotne zmiany wprowadzono też w rozprawie sądowej. Jak stanowi dodany § 3 art. 224 k.p.c., jeżeli przyczyni się to do sprawniejszego rozpoznania sprawy, a wyznaczanie kolejnych posiedzeń jest zbędne, sąd może zamknąć rozprawę na posiedzeniu niejawnym. Strony należy uprzedzić o możliwości zamknięcia rozprawy i umożliwić im zabranie głosu w piśmie procesowym, w terminie nie krótszym niż 7 dni. Sąd zamyka rozprawę w terminie miesiąca od dnia, w którym upłynął termin do zabrania głosu przez strony. Jeżeli do zamknięcia rozprawy doszło na posiedzeniu niejawnym, sąd wydaje wyrok na tym samym posiedzeniu (art. 3261 k.p.c.).
12. Postanowienia.
Ustawodawca wprowadził modyfikację w zakresie uzasadniania i doręczania postanowień, sprowadzające się do następujących sytuacji:
– zawsze, kiedy przepis szczególny nakazuje sądowi uzasadnić z urzędu postanowienie wydane na posiedzeniu niejawnym (np. o odrzuceniu apelacji), postanowienie to doręcza się stronom z urzędu z uzasadnieniem;
– podlegające zaskarżeniu postanowienie wydane na posiedzeniu niejawnym (takie, co do którego nie ma obowiązku uzasadnienia z urzędu, np. o zawieszeniu postępowania) sąd może z urzędu uzasadnić, jeżeli pozwoli to na usprawnienie postępowania lub jeżeli postanowienie dotyczy przyznania zwrotu kosztów osobie niebędącej stroną. W takim przypadku postanowienie z uzasadnieniem doręcza się wszystkim stronom lub osobom, których to postanowienie dotyczy;
– doręczenie przez sąd z urzędu postanowienia z uzasadnieniem wydanego na posiedzeniu niejawnym zwalnia stronę od obowiązku zgłoszenia wniosku o doręczenie postanowienia z uzasadnieniem;
– wydając postanowienie, nawet niepodlegające zaskarżeniu, sąd może przy nim zwięźle wskazać zasadnicze powody rozstrzygnięcia, jeżeli mając na względzie okoliczności sprawy uzna, że pozwoli to na usprawnienie postępowania. Wskazanie zasadniczych powodów rozstrzygnięcia musi nastąpić w sposób wyraźnie odróżniający je od uzasadnienia postanowienia (wskazane powody rozstrzygnięcia nie zastępują więc uzasadnienia postanowienia).
13. Zażalenia.
W wyniku nowelizacji wprowadzona została zasada, że jeżeli przepis szczególny przewiduje, że stronie przysługuje zażalenie na postanowienie sądu, ale nie określa, jaki sąd ma je rozpoznać, zażalenie rozpoznaje sąd drugiej instancji.
Ponadto zmieniony został katalog postanowień zaskarżanych do sądów pierwszej bądź drugiej instancji. I tak w szczególności:
– zażalenie do sądu drugiej instancji przysługuje na postanowienie sądu pierwszej instancji w przedmiocie sprostowania lub wykładni orzeczenia albo ich odmowy;
– zażalenie do innego składu sądu pierwszej instancji przysługuje na postanowienia tego sądu, którego przedmiotem jest wynagrodzenia kuratora ustanowionego dla strony w danej sprawie;
– zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji przysługuje na postanowienie tego sądu o odrzuceniu apelacji, postanowienie o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania i postanowienie o umorzeniu postępowania wywołanego wniesieniem apelacji;
– zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji przysługuje także na postanowienia tego sądu, których przedmiotem jest odmowa zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia oraz odmowa ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołanie, a także wynagrodzenie biegłego;
– zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji przysługuje na postanowienia, którego przedmiotem jest odrzucenie zażalenia;
– na postanowienie sądu pierwszej instancji w przedmiocie zabezpieczenia przysługuje zażalenie – rozpoznaje je sąd drugiej instancji;
– zażalenie (do innego składu tego sądu) przysługuje także na postanowienie sądu drugiej instancji o udzieleniu zabezpieczenia.
14. Postępowanie w sprawach gospodarczych.
Zmiany kodeksu objęły także postępowanie w spawach gospodarczych; pierwsza z nich dotyczy włączenia do katalogu spraw gospodarczych spraw dotyczących odpowiedzialności cywilnej w prostej spółce akcyjnej (art. 300123–300134 KSH).
Kolejna zmiana (art. 4582 § 1 pkt 5 k.p.c.) ma charakter doprecyzowujący i dotyczy umów służących wykonaniu robót budowlanych związanych z procesem budowlanym. Dodano, że ten związek ma być „ścisły”, choć nadal nie jest oczywiste, które umowy służące wykonaniu robót budowlanych zachowują tego rodzaju związek z procesem budowlanym. Racjonalnym wydaje się przyjęcie, że chodzi tu o taki umowy, które odnoszą się wprost do wykonywanych robót budowlanych w ramach procesu budowlanego, a więc przede wszystkim wykonywanych w ramach umowy z wykonawcą (generalnym wykonawcą) i umów podwykonawczych, jak również np. umów projektowych, a nie np. umowy sprzedaży materiałów budowlanych.
W postępowaniu w sprawach gospodarczych wyeliminowano dotychczasowe rozwiązanie obligujące, pod rygorem zwrotu pisma, do wskazania przez strony adresu poczty elektronicznej bądź złożenia oświadczenia, że takiego adresu nie posiadają.
15. Postępowanie z udziałem konsumentów.
Nowelizacja KPC wprowadza nowy rozdział (art. 45814 – art. 45816) w zakresie spraw o roszczenia konsumenta przeciwko przedsiębiorcy oraz o roszczenia przedsiębiorcy przeciwko konsumentowi, jeżeli konsument ten jest stroną postępowania; obojętne jest, czy konsument jest powodem, czy pozwanym. Sprawą konsumencką nie będzie jednak sprawa np. przeciwko następcy prawnemu konsumenta, gdyż to konsument musi być stroną postępowania. Drugą stroną musi być przedsiębiorca, choć przepisy przewidują również możliwość wystąpienia z powództwem także wobec przedsiębiorcy, który zaprzestał prowadzenia działalności gospodarczej. Z kolei zakresem przedmiotowym objęte są sprawy nie tylko o świadczenia, ale też o ustalenie, czy o ukształtowanie prawa bądź stosunku prawnego.
Jeżeli chodzi o odrębności tego postępowania, to wskazać można na najistotniejsze:
– powództwo może być wytoczone przez konsumenta przed sąd właściwy dla swojego miejsca zamieszkania;
– wprowadzono tzw. jednostronną prekluzję, bowiem przedsiębiorca będący powodem zastępowanym w sprawie m.in. przez adwokata czy radcę prawnego, jest obowiązany podać wszystkie twierdzenie i dowody w pozwie, a będący pozwanym – w odpowiedzi na pozew. Jeżeli przedsiębiorca działa samodzielnie, do podania w wyznaczonym terminie wszystkich twierdzeń i dowodów zostanie on – obligatoryjnie – zobowiązany przez przewodniczącego. Twierdzenia i dowody powołane z naruszeniem tego obowiązku podlegają pominięciu, chyba że strona będąca przedsiębiorcą uprawdopodobni, że ich powołanie nie było możliwe albo że potrzeba ich powołania wynikła później. W takim przypadku dalsze twierdzenia i dowody na ich poparcie powinny być powołane w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym ich powołanie stało się możliwe lub wynikła potrzeba ich powołania. (art. 45815);
– przedsiębiorców, którzy zaniechają próby ugodowego zakończenia sporu lub będą w niej uczestniczyli w złej wierze, sąd będzie mógł obciążyć kosztami procesu, a nawet podwyższyć je dwukrotnie.
II.
Zmiany wprowadzone na mocy ustawy z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.2023.1615.)
Powyższa tzw. nowela marcowa, choć bardzo obszerna, nie jest jedyną tak istotną zmianą Kodeksu postepowania cywilnego w tym roku. Znaczące zmiany wprowadza także ustawa z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.2023.1615.), która wchodzi w życie w dniu 15 września 2023 roku. Modyfikacje przepisów dotyczą przede wszystkim postępowania w niektórych sprawach spadkowych, a dokładnie w postępowaniu w przedmiocie składania oświadczeń spadkowych w imieniu małoletnich czy podopiecznych, zezwolenie na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka lub osoby pozostającej pod opieką w postaci prostego przyjęcia lub odrzucenia spadku, w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, wydawać będzie sąd spadku (art. 6401. § 1 k.p.c.), a nie jak dotychczas sąd opiekuńczy. Co więcej, z chwilą wszczęcia postępowania o stwierdzenie nabycia spadku wniosek o zezwolenie na dokonanie czynności, o której mowa wyżej, złożony do sądu opiekuńczego, przekazany zostanie do dalszego rozpoznania sądowi spadku (art. 6401 § 2 k.p.c.).
Ustawa wymienia nadto elementy, jakie musi zawierać oświadczenie o odrzuceniu spadku, składane przez rodzica w imieniu małoletniego (art. 641 § 31. k.p.c.).
W zmienianych przepisach dookreślony został także krąg podmiotów wzywanych na obligatoryjną rozprawę w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku: wzywa się na nią wnioskodawcę oraz osoby mogące wchodzić w rachubę jako spadkobiercy testamentowi i jako spadkobiercy ustawowi zgodnie z kolejnością dziedziczenia. Spośród spadkobierców ustawowych wzywa się małżonka, zstępnych, osoby pozostające w stosunku przysposobienia, rodziców i rodzeństwo. Pozostałych spadkobierców ustawowych wzywa się, jeżeli są sądowi znani (art. 669 k.p.c.).
Ustawodawca wskazał także konieczne elementy postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, wśród których zwrócić należy uwagę na obligatoryjne określenie w tym orzeczeniu sposobu przyjęcia spadku przez spadkobiercę (proste przyjęcie, bądź przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza).
III.
Zmiany wprowadzone na mocy ustawy z dnia 7 lipca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (nr druku 3216)
W dniu 18 sierpnia 2023 roku przekazana została do podpisu Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej ustawa z dnia 7 lipca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, która również istotnie wpływa na model postępowania cywilnego. W ustawie tej zawarto m.in. szczegółowe rozwiązanie określające sposób i przesłanki przeprowadzenia posiedzenia jawnego przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających jego przeprowadzenie na odległość (posiedzenie zdalne). Ponadto wprowadza się na stałe możliwość doręczania pism sądowych pełnomocnikom z wykorzystaniem portalu informacyjnego. Dotychczas bowiem rozwiązania takie miały charakter szczególny i epizodyczny, gdyż wynikały jedynie z przepisów tzw. ustawy anty-COVID-19.
Zmiana Kodeksu postępowania cywilnego ustawą z dnia 7 lipca 2023 roku ma także wyeliminować wątpliwości, jakie wywołała uchwała siedmiu sędziów Izby Pracy SN z 26 kwietnia 2023 r., kwestionująca sądy jednoosobowe w drugiej instancji, wprowadzone na czas pandemii. W podobnych bowiem sprawach apelację rozpoznawał sąd zarówno w składzie trzyosobowym, jak i jednoosobowym, w zależności od tego, czy prezes sądu wyznaczył szerszy skład i czy sędzia referent w ogóle o to występował. W dodanym art. 3671. § 1. K.p.c. przesądzono, że sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w składzie jednego sędziego z wyjątkiem spraw:
1) o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu zaskarżenia choćby w jednej z wniesionych apelacji przekracza milion złotych,
2) rozpoznawanych w pierwszej instancji przez sąd okręgowy jako właściwy rzeczowo, z uwzględnieniem pkt 1,
3) rozpoznawanych w pierwszej instancji w składzie trzech sędziów na podstawie art. 47 § 4
– które podlegają rozpoznaniu w składzie trzech sędziów.
Wprowadzono jednocześnie do Kodeksu rozwiązanie, że nawet jeżeli ustawa przewiduje, że sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w składzie jednego sędziego, prezes sądu może zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy. Ustawodawca zagwarantował, że każda szczególnie zawiła sprawa lub sprawa o precedensowym charakterze może być rozpoznana w składzie trzech sędziów. W praktyce wystarcza wniosek sędziego sprawozdawcy, z reguły inicjowany przez strony. Przepis obligujący prezesów do oceny charakteru sprawy pod kątem precedensowego charakteru czy szczególnej zawiłości był i jest jednak oderwany od realiów – jest oczywiste, że prezes nie analizuje spraw wpływających do poszczególnych sędziów.
Nowelizacja z zasady kolegialności w sądzie drugiej instancji czyni wyjątek. Zwolennicy zmiany wskazują, że składy jednoosobowe przyspieszą postępowanie, ale też nie spowodują umniejszenia gwarancji konstytucyjnych stron postępowań – strony mają zagwarantowane osądzenie sprawy przez niezawisły sąd w składach jednoosobowych. Zwracają uwagę, że składy jednoosobowe są w sprawach uproszczonych i nie było to nigdy podważane. Podobne zresztą rozwiązanie obowiązuje w systemie niemieckim i nie są tam podnoszone zarzuty naruszenia standardów w zakresie prawa do sądu. Podkreślają także, że nawet Sąd Najwyższy w przedsądach kasacyjnych orzeka jednoosobowo.
Przeciwnicy zmiany w tym zakresie z kolei podnoszą, że skład kolegialny sądu zapewnia wyższy standard orzeczniczy, a więc w większym stopniu niż jednoosobowość zapewnia stronom prawo do sądu w rozumieniu prawa do rzetelnego postępowania, w wyższym też stopniu gwarantuje niezależność sądu. Dodają, że w chwili wejścia w życie Konstytucji RP kolegialność orzekania przez sąd drugiej instancji była ugruntowaną zasadą procesu cywilnego, mającą swój normatywny wyraz w regulacji kodeksowej, składała się zatem na zastany standard prawa do sądu, jaki został przejęty przez nową ustawę zasadniczą. Choć Konstytucja wprost nie stanowi o tym, jaki ma być skład w sądzie drugiej instancji, to nie można zapominać o funkcji tego postępowania, która wymagałaby, żeby traktować to postępowanie jako postępowanie weryfikacyjne, a nie jako formalne zadośćuczynienie zasadzie dwuinstancyjności postepowania.
Nie podejmując się oceny przyjętego przez ustawodawcę rozwiązania, nowela z pewnością upraszcza obecną sytuację prawną i znacznie ograniczają obawy o podważanie wyroków z powodu jednoosobowego składu orzekającego.
Warto przy tym zaznaczyć, że zgodnie z przepisami przejściowymi, zmieniane przepisy dotyczące jednoosobowych składów obejmują też postępowania wszczęte i niezakończone przed dniem wejścia ich w życie. W takich przypadkach, jeżeli sprawę rozpatrywało trzech sędziów, do dalszego prowadzenia przejmie ją sędzia wyznaczony jako sprawozdawca, a czynności dokonane przez sąd w składzie zgodnym z przepisami dotychczasowymi pozostaną w mocy. Sąd rozpozna natomiast sprawę w składzie zgodnym z przepisami dotychczasowymi, jeżeli przed dniem wejścia w życie nowelizacji dojdzie do zamknięcia rozprawy.