O strojach urzędowych prawników w trakcie wykonywania czynności zawodowych w różnych miejscach na świecie.
Zanim wybierzemy się w krótką podróż dookoła świata szlakiem tóg i garniturów, pragnę w skrócie przestawić historię sukni fałdzistej w Polsce. Po raz pierwszy na terenie obecnej Polski mowa jest o togach prawniczych pod koniec XIX wieku w Galicji. W tamtym czasie noszona była przez adwokatów. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości symbolem adwokata stała się odznaka – składająca się z fioletowej wstęgi, na której umieszczono na zielonej rozecie, otoczonej złotym wieńcem laurowym symbol Orła Białego. Pod symbolem orła widniał napis: „Prawo, Ojczyzna, Honor”. Przepisy szczegółowo określały sposób i okoliczności noszenia odznaki. Była oficjalnym symbolem adwokata podczas rozpraw sądowych. Obowiązkiem adwokata było ponadto przypinanie odznaki podczas oficjalnych audiencji u Prezydenta, Marszałka Sejmu i Senatu oraz ministrów.
W roku 1929 roku toga stała się oficjalnym strojem urzędowym adwokatów, sędziów i prokuratorów. Adwokaci dodatkowo, po II wojnie światowej, w trakcie wygłaszania mowy obrończej przywdziewali birety. Zielony żabot w todze adwokackiej zaczął zaś obowiązywać od roku 1956.
Obowiązek noszenia togi przez radców prawnych wszedł w życie dnia 1 grudnia 1997 r., a z wyborem koloru żabotu radców prawnych wiąże się ciekawa anegdota przedstawiona przez r. pr. Andrzeja Kalwasa, byłego Prezesa KRRP. Opisując pracę nad nowelizacją ustawy o radcach prawnych wspominał: „Dogadywaliśmy art. 4, kiedy wypłynęła sprawa tóg. Zaczęło się od tego, że kolega z Lubelskiej Izby Radców prawnych, już starszej daty, powiedział: A ja mam na strychu togę po stryjku, który był przed wojną radcą Prokuratorii Generalnej. Kolega przyniósł togę, wypłowiałą, ale z wyraźną niebieską wypustką, niebieskim żabotami, dobrą togę! Pokazaliśmy ją ministrowi Kubickiemu, on przyznał, że radcowie prawni powinni mieć strój urzędowy i obiecał nam zarządzenie w tej sprawie.” (za: Joanna Barańska-Głowacka „Z kart historii samorządu radców prawnych” OIRP w Warszawie, ISBN 978-83-63814-02-1, Warszawa 2012, str. 90).
Tradycja noszenia stroju urzędowego jakim jest toga w wielu krajach wciąż jest pielęgnowana. W Norwegii uczestnicy rozpraw – adwokaci, sędziowie i prokuratorzy noszą togę zwaną Rettskappe. Co więcej, togę mogą ubierać (odmiennie niż u nas) również aplikanci adwokaccy, zaś prokuratorzy, nazywani adwokatami/prokuratorami policyjnymi, mogą wybrać, czy chcą założyć togę lub mundur podczas rozprawy. Taki też wybór mają prokuratorzy ukraińscy. Togi norweskie nie zawierają kolorowych żabotów. Mają kołnierze, które w przypadku sędziów Sądu Najwyższego są z paskiem w kolorze czerwonym, natomiast adwokackie, prokuratorskie i sędziów z sądów niższego szczebla są z kołnierzami z paskiem w kolorze czarnym. Ciekawą odmiennością jest także to, że togę podczas rozprawy noszą również protokolanci i w ich przypadku kołnierz jest bez paska. Sędziowie mogą jednak ze względu na pogodę zadecydować o odstąpieniu od noszenia togi na rozprawie. Jedynie część adwokatów w Norwegii ma swoje togi, znaczna ich część wypożycza je w sądzie lub z tamtejszej izby adwokackiej. Dużą odmiennością w stosunku do polskich unormowań jest to, że w Norwegii komornicy sądowi noszą mundury podobne do policyjnych.
W Dani również istnieje obowiązek noszenia togi podczas rozpraw sądowych. We wszystkich salach rozpraw w Sądzie Najwyższym, sądach okręgowych i w sądzie morskim i gospodarczym wiszą okrycia w różnych rozmiarach i dla adwokatów, i dla oskarżycieli, którzy wychodząc z sali rozpraw odwieszają je na ich miejsce. Zupełnie niepraktykowane jest w Dani kupno togi po zdanym egzaminie zawodowym, jak to mamy w zwyczaju w Polsce.
W Niderlandach i Belgii sędziowie, adwokaci i prokuratorzy ubierają się niemal identycznie – w czarną togę i biały krawat. Jest to akt symboliczny, mający przekazać ideę, że sędzia jest jedynie przedstawicielem prawa niderlandzkiego lub belgijskiego i nie jest on ponad innymi uczestnikami procesu sądowego. Istnieją jednak pewne różnice między sędzią a adwokatem. Sędzia nosi czarną togę z jedwabnymi wstążkami na rękawach i na zapięciu togi. Adwokaci noszą zwykłą czarną togę.
Jednak nie we wszystkich krajach obowiązuje określony z góry strój urzędowy – czego przykładem jest Szwecja, w której nie ma żadnych strojów urzędowych dla prawników. Sędziowie, prokuratorzy, pełnomocnicy noszą „zwykłe” ubrania na sali sądowej i strój ten nie musi być szczególnie formalny. Dawniej sędziowie nosili togi, ale zaprzestano ich używania na początku XX wieku. Temat powrotu do uniformów był dyskutowany latach 40. XX wieku przy okazji wprowadzenia nowego kodeksu postępowania sądowego, ale uznano, że nie pasuje to do społeczeństwa demokratycznego, oraz że mogłoby to wzbudzać śmiech.
W Anglii i Walii noszenie tóg jest obowiązkowe w sądach z wyjątkiem Sądu Technologii i Budownictwa i Sądu Handlowego. Odstępuje się również od ich ubioru w sytuacjach, w których togi mogłyby wystraszyć dzieci, bądź ich noszenie byłoby niekomfortowe ze względu na pogodę. Jest to dość interesujące, że właśnie w Norwegii, Anglii i Walii – krajach niesłynących z upałów istnieje taka możliwość. Pełnym strojem urzędowym sędziego jest toga oraz kołnierz i tzw. bands, (które można porównać do naszego żabotu – są to dwa paski materiału wiązane na szyi), a także peruka, jednak strój ten jest aktualnie przywdziewany wyłącznie w sprawach karnych, gdyż w sprawach cywilnych sędziów obowiązuje nakładanie jedynie togi. Status noszącego jest oznaczany przez parę różnokolorowych zakładek pod kołnierzykiem: sędziowie sądu odwoławczego noszą złote zakładki, sędziowie sądu wyższego noszą czerwone zakładki, Mistrzowie oraz Sędziowie Sądu Upadłościowego i Spółek Sądu Wyższego noszą różowe, a sędziowie okręgowi noszą niebieskie. Adwokaci i radcowie prawni występujący przed Sądem ubranym w togę również mają obowiązek nałożenia togi – w przypadku mężczyzn dodatkowo z kołnierzem i bands; w przypadku kobiet częściej z bands aniżeli z kołnierzem. Adwokaci w niektórych sytuacjach noszą krótką perukę z włosów końskich z lokami po bokach i troczkami z tyłu, zaś radcowie prawni krótkie peruki.
Szkocki strój sądowy jest bardzo podobny do angielskiego, ale istnieją zauważalne różnice. Adwokaci noszą fraki pod swoimi togami, a zamiast bands noszą białe muchy. Adwokatki zaś nie noszą żadnych ozdób na szyi. Wygląd szkockich tóg sądowych różni się jednak znacznie od angielskich. Sędziowie College of Justice są najważniejszymi sędziami Szkocji; zasiadają zarówno w Sądzie Session (najwyższym sądzie cywilnym Szkocji), jak i Sądzie Sprawiedliwości (najwyższym sądzie karnym Szkocji). Togi sądowe w Sądzie Session są ciemnoczerwone, obszyte czerwonymi krzyżami. Togi sądowe w Sądzie Sprawiedliwości są głównie białe i czerwone, obszyte czerwonymi krzyżami na białym tle. Biała i czerwona toga Lorda Sędziego Królewskiego różni się od innych małymi perforacjami w białym aksamitnym materiale, przez które przepuszcza się czerwona tkanina, co daje wrażenie futra z gronostajem. Lord Sędzia Generalny nosi czerwoną togę i pelerynę (bez krzyży) obszytą futrem gronostaja (białe futro z czarnymi plamami). Sędziowie okręgowi (którzy przewodniczą Sądowi Okręgowemu) noszą czarne togi.
Historia togi niemieckiej rozpoczęła się w roku 1871 r., kiedy to pruska toga stała się jednolitym niemieckim strojem prawniczym. Aktualnie noszenie togi (die Robe) podczas rozpraw sądowych jest obowiązkowe dla sędziów, prawników (w Niemczech nie ma podziału pomiędzy adwokatami a radcami prawnym, jest zawód, który nazywa się Rechtsanwalt), rzeczników patentowych i niektórych pracowników sądowych (urzędników sądowych) w części krajów związkowych. Jest to wymóg obligatoryjny, sędzia ma możliwość wykluczenia prawnika z udziału w rozprawie, jeśli nie będzie miał na sobie togi. Od 2006 r. obrońcy obowiązani są również nosić białą koszulę i biały krawat pod czarną togą. Istnieją jednak pewne wyjątki – zgodnie z Kodeksem Etyki Zawodowej Prawników (BORA), prawnicy mogą występować bez togi w sprawach cywilnych w sądach rejonowych, a w niektórych landach również w sądach okręgowych. Toga to płaszcz bez kołnierza, sięgający mniej więcej do połowy łydki. Mężczyźni noszą do niej biały krawat, kobiety zaś biały szalik. Obszycia są wyposażone w lamówki, których materiał dostarcza informacji o funkcji danego użytkownika: szeroka – sędzia lub prokurator, wąska – Rechtsanwalt.
W Austrii togi (Talar) noszone są wyłącznie przez sędziów i prokuratorów. W niektórych sytuacjach noszony jest również beret (Barett). Obowiązek noszenia togi dotyczy głównie rozpraw karnych. Adwokaci nie są zobligowani do noszenia tóg, ich strój ma być „formalny”. Powszechną praktyką jest noszenie garnituru i krawata w sądzie.
We Włoszech adwokaci, prokuratorzy i sędziowie zakładają togi wyłącznie w sprawach karnych i w sprawach toczących się w Sądzie Najwyższym. W sprawach toczących się w sądzie, który jest odpowiednikiem Sądu Okręgowego nie zobaczymy prawnika w todze.
Unormowania czeskie dotyczące strojów urzędowych można uznać za nieco podobne do polskich. Podczas rozprawy sądowej w Czechach noszone są czarne togi z kolorowymi elementami. Kolor zależy od zawodu – purpurowy (sędziowie sądów powszechnych), czerwony (prokuratorzy państwowi) i niebieski (adwokaci). Adwokaci noszą togi tylko w postępowaniach karnych i we wszystkich sprawach przed Trybunałem Konstytucyjnym, Sądem Najwyższym i Najwyższym Sądem Administracyjnym.
Rumunia to kolejny kraj, w którym obowiązkowe jest noszenie togi podczas rozpraw sądowych zarówno przez sędziów, prokuratorów, urzędników sądowych, jak i adwokatów. Togi sędziowskie, prokuratorskie i adwokackie są czarnymi obszernymi sukniami z wąskim kołnierzem, zaś te urzędników sądowych są w kolorze benzyny. Togi te różnicuje kolor żabotu – sędziowie sądów apelacyjnych noszą fioletowy, sędziowie sądów okręgowych – czerwono-cyklamenowy, a przez sędziów sądów niższych rzędów – biały. Żabot prokuratorów jest w kolorze białym. Dodatkowo, sędziowie i prokuratorzy noszą znaczek na piersi, który symbolizuje władzę sądowniczą w państwie prawa. Adwokaci również mają żabot koloru białego, a dodatkowo apaszkę przytwierdzoną jest do lewego ramienia togi, po jego obu stronach, zakończoną kolorystycznie tak jak żabot.
Adwokaci nie występują w todze podczas rozpraw sądowych w Ukrainie – zakładany jest garnitur w kolorze czarnym, co jest określone szczegółowo w przepisach samorządu zawodowego. Sędziowie natomiast są tradycyjnie w todze.
Podczas publicznych przesłuchań, posiedzeń sądu i rozpraw w Hiszpanii sędziowie, oskarżyciele publiczni, adwokaci i procuradores (są to osoby, która pośredniczą w postępowaniu sądowym między ministerstwem sprawiedliwości a adwokatem, uczestniczą również w rozprawach) noszą togę oraz, w miarę potrzeb, odznaczenia i medale zgodnie z ich stopniem. Hiszpańska toga jest w kolorze czarnym. Dodatkowo, niektórzy sędziowie noszą również łańcuch podczas rozprawy. Ciekawostką jest zaś to, że ze względu na temperaturę sędziowie na Majorce nie zawsze ubrani są formalnie pod togą – nierzadko zdarzają się japonki 🙂
Obowiązek noszenia togi istnieje również w Turcji, gdzie taki strój podczas rozprawy noszą adwokaci, sędziowie i prokuratorzy. Do niedawna zakazane było, aby sędzie, prokuratorki i adwokatki nosiły hidżab. Aktualnie zakaz ten został zniesiony.
W Kanadzie strój sądowy jest niemal identyczny z tradycyjnym ubiorem sądowym, który był używany w Anglii przed rokiem 2008, z wyjątkiem noszenia peruk. Adwokaci są zobowiązani do noszenia togi w sądach odwoławczych oraz sądach wyższego szczebla prowincji i terytoriów. Toga jest także obowiązkowa w Federalnym Sądzie, Sądzie Podatkowym Kanady, Federalnym Sądzie Odwoławczym i Sądzie Najwyższym Kanady. W sądach niższego rzędu akceptowane jest noszenie ubioru biznesowego przez adwokatów. Sędziowie Sądu Najwyższego Kanady podczas rozpraw noszą czarne togi z białymi kołnierzykami. Sędziowie wszystkich innych sądów federalnych i prowincjonalnych noszą czarne togi, czasem ozdobione szarfami i herbami.
Na Cyprze istnieje tradycja noszenia w sądach strojów w kolorach czarnym i białym. Wszyscy sędziowie i adwokaci noszą czarny garnitur, czarne spodnie, czarne buty, białą koszulę, białą muszkę oraz czarną togę. Te przepisy obowiązują we wszystkich sądach na Cyprze. Regulacje dotyczące stroju sądowego na Cyprze mają swoje korzenie w czasach, kiedy Cypr był kolonią brytyjską.
W Nowej Zelandii stroje sądowe zostały uproszczone w 1996 roku. Sędziowie Sądu Okręgowego noszą aktualnie czarne togi w Sądzie Pracy i Sądzie Okręgowym. Koronerzy noszą niebieskie togi z czarnym wykończeniem i czarną wstążką na mankietach. Sędziowie Sądu Wyższego noszą togę, a adwokaci są zobowiązani do noszenia czarnych tóg na procesach przysiężnych w Sądzie Okręgowym oraz zawsze w Sądzie Pracy, Sądzie Wyższym, Sądzie Apelacyjnym i Sądzie Najwyższym. Peruki adwokackie noszone są tylko z okazji ceremonii, takich jak ślubowanie adwokatów po zdanym egzaminie zawodowym.
Aktualnie w Pakistanie (od lat 80. XX wieku) zezwolono, aby sędziowie nosili strój składający się z długiego tradycyjnego pakistańskiego płaszcza noszonego na białe spodnie – shalwar i koszulę. W Pakistanie zasady ubioru dla prawników różnią się w zależności od pory roku. W okresie zimowym nosi się formalny czarny garnitur i krawat. W gorące letnie miesiące można nosić białą koszulę, spodnie i biały krawat.
Sędziowie w Brazylii noszą czarną togę, która zazwyczaj jest rozpięta. Adwokaci noszą togę, kiedy wygłaszają mowę w sądzie.
W Australii zaś strój sądowy różni się w zależności od jurysdykcji. Sędziowie nie noszą stroju sądowego na wszystkich rozprawach. W Sądzie Najwyższym Australii sędziowie noszą zwykłe czarne togi. Toga ta jest podobna pod względem wyglądu do strojów noszonych przez sędziów Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych. Jest ona noszona od 1988 roku, kiedy to zostało zniesiona regulacja nakazująca zakładania przez Sędziów Sądu Najwyższego czarnych jedwabnych tog, marynarek, żabotów lub bands, pełnych peruk i koronkowych mankietów na uroczyste okazje oraz peruk sędziów na co dzień. W Sądzie Najwyższym Australii adwokaci noszą ten sam strój, jaki jest wymagany przez Sąd Najwyższy w swojej jurysdykcji. W Federalnym Sądzie Australii sędziowie nie noszą już tradycyjnego stroju sądowego, ale noszą czarne wełniane togi z czarnym obszyciem w sprawach rozpatrywanych w pierwszej instancji i czarne togi z czerwonym obszyciem w sprawach odwoławczych. W sprawach rozpatrywanych w Federalnym Sądzie Australii adwokaci noszą togę, jednak bez peruki. Sędziowie Federalnego Sądu Okręgowego Australii noszą w sądzie prostą, czarną togę, bez peruki. Do roku 2010, pełnomocnicy nie nosili tóg występując przed tym Sądem, jednak obecnie mają obowiązek noszenia ich na większości rozpraw. Adwokaci we wszystkich jurysdykcjach Australii, gdy jest to wymagane, noszą czarną togę, marynarkę, muszki lub żabot oraz perukę z lokami po bokach i wiązaniami z tyłu. Aplikanci noszą otwartą czarną togę z szerokimi rękawami i marszczonym kołnierzem.
Jak widać starożytna toga ma się wciąż dobrze i pomimo zmian i unowocześniania sądownictwa w większości krajów (do których przedstawicieli udało mi się dotrzeć) toga wciąż jest strojem urzędowym prawników w trakcie rozpraw sądowych. Wydawać by się mogło, że w krajach, w których togi nie obowiązują (jak np. Włochy czy Szwecja) pełnomocnicy przywiązują ogromną wagę do tego, aby ich strój był bardzo elegancki – okazuje się, że nic bardziej mylnego, co dla polskich prawników aktualnie pracujących w tych krajach było ogromnym zdziwieniem. Pointą do tego artykułu może być tenże cytat „Nie szata zdobi człowieka, ale jeśli chcesz odegrać jakąś rolę, potrzebujesz odpowiedniego kostiumu.”
(Patrick Rothfuss, „Strach mędrca”).
