13 lipca 2023 r. większością 441 głosów Sejm przyjął ustawę o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw. 28 lipca 2023 r. przyjęto poprawki Senatu, a 2 sierpnia 2023 r. Prezydent podpisał ustawę.
W ustawie przewidziano między innymi wprowadzenie analizy poważnych i śmiertelnych przypadków krzywdzenia dzieci.
I tak, ustawa z dnia 13 maja 2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym (Dz. U. z 2023 r., poz. 31) otrzymała tytuł „o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym i ochronie małoletnich”. Wprowadzono system analizy zdarzeń, w wyniku których małoletni poniósł śmierć lub doznał ciężkich obrażeń ciała. Analiza poważnych przypadków (Serious Case Reviews – SCR) jest systemem, który powstał w Wielkiej Brytanii. Mechanizm SCR jest narzędziem weryfikacji oraz poprawy funkcjonowania brytyjskiego systemu i praktyki ochrony dziecka (safeguarding practice), który od 2004 r. jest usankcjonowany ustawą Children Act 2004 i stanowi integralną część tamtejszego systemu. W wyniku publikacji wytycznych Working Together to Safeguard Children 2018 mechanizm ten zmienił nazwę oraz strukturę na Child Safeguarding Practice Review, aby wzmocnić znaczenie poprawy praktyki ochrony dziecka, a nie skupiać się na wyjaśnianiu, kto zawinił (J. Gorczowska, (2021). Znaczenie mechanizmu Serious Case Reviews dla systemowej ochrony dzieci przed krzywdzeniem. Jak jego wprowadzenie może wspomóc budowanie w Polsce szerokiego systemu ochrony dzieci? Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 20(3), 145–159).
Przegląd poważnego przypadku (SCR) to lokalne dochodzenie przeprowadzane w przypadku, gdy dziecko zmarło lub zostało poważnie skrzywdzone, a nadużycia lub zaniedbania są znane lub podejrzewane, a także istnieją powody do obaw o współpracę specjalistów. Celem badania jest dostarczenie dowodów na kluczowe kwestie i wyzwania stojące przed instytucjami pracującymi indywidualnie i wspólnie w tych przypadkach.
Na przyjęcie tych rozwiązań trzeba było jednak czekać wiele lat. W 2019 roku pod petycją, dotyczącą wprowadzenia procedur Serious Case Review, Fundacja Dajemy Dzieciom siłę zebrała ponad 22 tysiące podpisów. Dopiero w tym roku doczekaliśmy się realizacji tych postulatów.
Analizy mają być prowadzone przez Zespół ekspertów powoływany przez Ministra Sprawiedliwości na okres czterech lat, składający się z sześciu ekspertów z dziedziny prawa, pediatrii, psychologii, psychiatrii, pedagogiki i socjologii.
Następnie, w ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej wprowadzono kwestionariusz szacowania ryzyka zagrożenia życia i zdrowia dziecka jako narzędzia służącego prawidłowej diagnozie stanu i sytuacji dziecka. W założeniu ma być on zbiorem pytań o stan małoletniego (higiena, stan emocjonalny, również stan zdrowia) w momencie interwencji. Do określonego obrazu stanu małoletniego, występowania u niego objawów/symptomów charakterystycznych dla krzywdzenia zostanie przypisana sugerowana decyzja. Pracownicy socjalni nadal będą uprawnieni do podejmowania decyzji, ma to być jednak narzędzie wspomagające ich przy dokonywaniu oceny sytuacji i oceny zasadności zabezpieczenia dziecka.
Ustawa poza wprowadzeniem tych procedur wprowadziła zmiany do istniejących przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego i kodeksu postępowania cywilnego. I tak, w art. 99 k.r.o. pojawił się reprezentant dziecka, w miejsce dotychczasowego kuratora. Czy zmiana nazwy była uzasadniona? Wydaje się, że tak, gdyż w prawie rodzinnym kurator dla dziecka jest kojarzony głównie z nadzorem kuratora ustanowionym jako forma ograniczenia władzy rodzicielskiej bądź nadzorem kuratora jako środek wychowawczy orzeczony wobec osoby nieletniej. Projektodawca wskazał, że określenie „reprezentant dziecka” oddaje rzeczywiste znaczenie tej instytucji. Zasadą jest, co obowiązywało już na gruncie poprzednich rozwiązań, że powinien być to adwokat bądź radca prawny. I jak już było wcześniej, wyjątki – niedotyczące jednak postępowania karnego, określają dalsze przepisy. Przyjęte rozwiązania wskazują, że kandydat na reprezentanta dziecka powinien wykazywać szczególną znajomość spraw dotyczących dziecka, tego samego rodzaju lub rodzajowo odpowiadających sprawie, w której wymagana jest reprezentacja dziecka lub ukończył szkolenie dotyczące zasad reprezentacji dziecka, praw lub potrzeb dziecka. Reprezentant ma obowiązek udzielać informacji rodzicowi, który nie występuje w postępowaniu, dziecku, jeżeli jego właściwości to uzasadniają, a także nałożono na niego obowiązek składania sprawozdań sądowi opiekuńczemu.
Wyznaczenie reprezentanta dziecka będącego adwokatem albo radcą prawnym musi odbywać się z list reprezentantów dziecka, co przyspieszy procedurę oraz uprości przekazywanie sądowi informacji o adwokatach albo radca prawnych gotowych pełnić tę rolę oraz spełniających określone kwalifikacje wskazane w art. 991 § 1 k.r.o.
Obowiązek odbywania szkoleń dotyczy również sędziów orzekających w sprawach z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego. Szkolenie ma obejmować wiedzę i umiejętności zawodowe z zakresu prowadzenia czynności z osobami, które nie ukończyły 18 lat, rozpoznawanie symptomów krzywdzenia dziecka, zabezpieczenie interesu dziecka w sytuacji sporu między rodzicami lub opiekunami i odbywać się co 4 lata. Uważam, że szkolenia z psychologii i tzw. umiejętności miękkich są bardzo potrzebne i przez wiele lat nie były traktowane priorytetowo.
Kolejną, bardzo potrzebną z doświadczenia sędziego rodzinnego kwestią uregulowaną w nowych przepisach było wprowadzenie zasad obowiązujących w ramach wysłuchania małoletniego w postępowaniu przed sądem rodzinnym. Do tej pory, wobec braku konkretnych rozwiązań legislacyjnych, brak było jednolitości praktyki w tym zakresie. Część sędziów opierała się na wytycznych Fundacji Dzieci Niczyje.
W opracowaniu „Wymiar sprawiedliwości przyjazny dziecku – jak zorganizować wysłuchanie dziecka w trybie art. 2161 i 576§2 KPC” proponowano między innymi, aby przed podjęciem decyzji o wysłuchaniu dziecka i jego warunkach należy ocenić stopień rozwoju poznawczego, społecznego i emocjonalnego dziecka i stan zdrowia dziecka. Wysłuchanie jako oddzielna czynność nie powinno być zastępowane innymi czynnościami procesowymi. Wysłuchanie co do zasady powinno być przeprowadzone tylko raz. Czynność wysłuchania dziecka nie powinna być realizowana jako czynność pierwsza ani ostatnia w toku postępowania. Termin tej czynności powinien być ustalony poza terminami rozpraw i być dostosowany do stanu fizycznego i psychicznego dziecka, w tym uwzględniać jego aktualny stan emocjonalny. Czas trwania wysłuchania powinien być dostosowany do indywidualnych możliwości i potrzeb dziecka. Wysłuchanie powinno odbywać się poza salą rozpraw sądu, na przykład w Przyjaznych Pokojach Przesłuchań Dzieci. Wysłuchanie może być przeprowadzone w innym miejscu, w szczególności znajdującym się w budynku sądu lub organizacji pozarządowej zajmującej się ochroną praw dzieci. Powinno być przeprowadzone jednoosobowo przez sąd – sędziego przewodniczącego lub sędziego oddelegowanego do tej czynności. Sędzia prowadzi wysłuchanie w ubraniu cywilnym. W wysłuchaniu nie biorą udziału strony/uczestnicy postępowania oraz ich pełnomocnicy. Możliwy jest udział w czynności biegłego psychologa.
Te rozwiązania zostały w dużym zakresie przyjęte przez ustawodawcę, w dodanym art. 2162 k.p.c., wskazującym, że wysłuchanie dziecka następuje na posiedzeniu niejawnym i odbywa się poza salą posiedzeń sądowych. W wysłuchaniu dziecka, oprócz sędziego może uczestniczyć biegły psycholog. Z przebiegu wysłuchania sporządza się notatkę urzędową. Przebiegu wysłuchania nie utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk. Wyjaśnia to jednoznacznie dość dyskusyjną kwestię udziału pełnomocników w wysłuchaniu. Słusznie wskazano w uzasadnieniu projektu, że obecność rodziców lub ich pełnomocników może wpływać na małoletniego krępująco, wiązać się z wewnętrznym przymusem zadowolenia osoby lub osób bliskich, konfliktem lojalnościowym. Te rozwiązania podkreślają charakter tej czynności, jaką jest uzyskanie stanowiska dziecka przez sąd orzekający w jego sprawie. Należy podkreślić, że zgodnie z przyjętym nowym brzmieniem art.2161 § 1 k.p.c. wysłuchanie dziecka może odbyć się tylko za jego zgodą.