Średniowiecze uznawane bywa za „wieki ciemne” (saecula obscura). Tymczasem to właśnie w tej epoce zaczęto tworzyć uniwersytety, gdzie używano łaciny¹ J. Sondel, Przywileje fundacyjne Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz przywilej nadania szlachectwa jego profesorom (z historyczno-prawnym komentarzem), Kraków 2015, s. 7, 17.. Była ona płaszczyzną porozumienia dyplomatów, prawników, naukowców i literatów różnych państw. 

Król Kazimierz Wielki, po podjęciu decyzji o założeniu uniwersytetu, zwrócił się do papieża Urbana V o zgodę. W Suplice, spisanej po łacinie, zawarł taką prośbę: „Item ut in cituitate Cracoviensi insigniori regni sui studium generale in quacunque facultate et specialiter tam iuris canonici quam civiliis erigere valeat cum privilegiis aliorum studiorum generalium² Tłumaczenie na język polski: „Dalej, aby w mieście Krakowie, znaczniejszym w swoim królestwie, mógł założyć studium powszechne w każdym wydziale, a zwłaszcza w prawie kanonicznym i cywilnym z przywilejami innych studiów powszechnych”. Sformułowanie „prawo cywilne” należało odnosić do prawa rzymskiego. Było ono popierane przez cesarzy uważających się za spadkobierców rzymskich władców. Ibidem, s. 21, 30, 33, 337.”. Uzyskawszy zgodę, w dniu 12 maja 1364 r. król wydał akt fundacyjny Akademii Krakowskiej³ Jednak trzeba przypomnieć, że na skutek przyjęcia chrztu w obrządku łacińskim, w Polsce istniały już szkoły na Wawelu, w Gnieźnie, Płocku, Włocławku, Wrocławiu i na Wolinie. Ibidem, s. 32 – 33., który w tłumaczeniu na język polski brzmiał następująco:⁴ J. Sondel, Przywileje …, s. 36-37, 339-340. „Niechże więc tam będzie nauk przemożnych perła, aby wydała mężów dojrzałością rady znakomitych, ozdobą cnót świetnych i w różnych umiejętnościach wykształconych i niechaj otworzy się tam orzeźwiające źródło nauk, z którego pełności niech czerpią wszyscy naukami napoić się pragnący. Do tego miasta Krakowa niechaj zjeżdżają się swobodnie i bezpiecznie wszyscy mieszkańcy, nie tylko Królestwa naszego i krajów przyległych, ale i inni z różnych części świata, którzy pragną zdobyć tę przesławną perłę wiedzy⁵ Oryginalna pisownia: „Sitque ibi scienciarum prevalencium margarita, ut viros producat consilii maturitate conspicous, virtutum ornatibusredimitos. Ac diversarum facultatum eruditos fiatque ibi fons doctrinarum irriguus, quam scilicet Cracouiam universi non solum Regni nostril et regionum circumiacentium incole, sed alii ex diversis mundi partibus libere et secure confluent civitatem, preclaram huiusmodi sciencie margaritam asequi affectantes ”. 

Przywilej Kazimierza Wielkiego stał się również podstawą odnowienia Uniwersytetu Krakowskiego przez Władysława Jagiełłę, który powtórzył szereg jego postanowień⁶ Ibidem, s. 41.. Wskazać należy, że Akademia Krakowska powstała jako 27. uczelnia na liście uniwersytetów europejskich, ale jako 2. w Europie Środkowej na wschód od Renu, a więc poza granicami dawnego Cesarstwa Rzymskiego⁷ Ibidem, s. 47.. Jednak zarówno przywilej fundacyjny Kazimierza Wielkiego, jak i dyplom odnowienia uczelni wydany przez Władysława Jagiełłę w 1400 r. uległy zniszczeniu podczas II wojny światowej⁸ Ibidem, s. 52.. Dokumenty te zostały napisane w języku łacińskim. Pojęcie universitas oznacza uniwersytet, ogół, całość⁹ J. Sondel, Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków 2009, s. v. universitas. . Inaczej bywa określana jako alma mater¹⁰ Z łac. jest to uroczysta nazwa nadawana dawniej szkołom wyższym, zwłaszcza uniwersytetom. J. Tokarski, Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1978, s. v. alma mater. Dosłowne tłumaczenie: „karmiąca matka”. . 

W Statutach Kazimierza Wielkiego występuje wiele terminów prawniczych, które dawały impuls do przejmowania całych unormowań. Taka recepcja terminologiczna była asumptem do upodobnienia pewnej instytucji prawa zwyczajowego do wzorca rzymskiego¹¹ Prawo rzymskie, pod red. Pauliny Święcickiej-Wystrychowskiej, Kraków 2004, s. 283.. Łacińskie terminy służące określeniu instytucji obcych, zaadaptowanych przez prawo polskie można odnaleźć m.in. w Kronice Galla Anonima, czy Kronice Wincentego Kadłubka¹² Ibidem, s. 283; J. Sondel, W sprawie prawa rzymskiego w Kronice Polskiej Mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem, „Kwartalnik Historyczny”, nr 1/1978. . Drugi z kronikarzy określał państwo jako res publica. Projekt zbioru prawa chełmińskiego, tzw. rewizja lidzbarska z 1566 r., Ius Culmense Correctum, zawierał oryginalne terminy łacińskie, natomiast rewizja nowomiejska z 1580 r., zwana Ius Cumense Emendatum, została napisana po łacinie¹³ Prawo rzymskie, op. cit., s. 286-287, 290.. Także projekt reformy elekcji z 1558 r. w tekście zawierał sformułowania łacińskie¹⁴ Sejm elekcyjny w projekcie (Articuli conditionis de electione) określono mianem conventus electionis generalis. S. Grodziski, Projekt reformy elekcji z 1558 roku, [w:] Studia z historii ustroju i prawa. Księga dedykowana Profesorowi Jerzemu Walachowiczowi, pod red. H. Olszewskiego, Poznań 2002, s. 87-92..

Ważnym pomnikiem kulturowym spisanym po łacinie są dzieła używane do nauki gramatyki, poetyki, dialektyki, Pisma Świętego, teologii oraz prawa kanonicznego, m.in. Collectio trium partium, Leges Longobardorum, Leges Longobardicae. Informacje o nich zaczerpnąć można z inwentarza sporządzonego za biskupa Muara w 1110 r¹⁵ J. Sondel, Przywileje…., s. 35..

Należy wspomnieć, iż język łaciński był nauczany w szkołach parafialnych, których tworzenie przy każdej parafii nakazał papież Leon IV w 853 r. Zasadniczo władano tam łaciną¹⁶ Ibidem, s. 113-114.. Kościół popierał prawo rzymskie, ecclesia vivit lege romana¹⁷ Kościół aprobował prawo rzymskie – auctoritas Romanae Ecclesiae. Prawo rzymskie, op. cit., s. 281. Prawo rzymskie wpływało na myśl prawniczą doby Średniowiecza, poprzez Odrodzenie, XVIII i XIX w., Zob. B. Łapicki, Prawo rzymskie, Łódź 1948, s. 227. Jednak łacina, jako ogólnoeuropejski język warstw kulturalnych, straciła na znaczeniu w okresie Oświecenia. Spowodowane to było aspiracjami języków narodowych. Zob. K. Sójka-Zielinska, Historia prawa, Warszawa 1981, s. 110. W okresie Średniowiecza o zamknięciu sprawy mówiono dopiero wówczas, gdy wypowiedział się o niej papież (w myśl zasady Roma locuta, causa finta –Rzym przemówił, sprawa skończona, zdanie Kościoła obowiązuje wiernych). Zob. J. Zajadło, Prawo karne, prawa człowieka i rozliczanie przeszłości, [w:] Księga jubileuszowa Profesora Tadeusza Jasudowicza, pod red. J. Białocerkiewicza, M. Balcerzaka, A. Czeczko-Durlak, Toruń 2004, s. 487; Słownik wyrazów obcych. Cz.2 – Sentencje, powiedzenia, zwroty, pod red. I. Kamińskiej – Szmaj, Wrocław 2001. .

W Średniowieczu w ramach artes liberales podstawowym szczeblem nauczania było trivium, obejmujące umiejętności odnoszące się do języka łacińskiego (gramatykę, retorykę i dialektykę) i prowadzące ad eloquentiam, czyli do kształcenia wymowy. To właśnie nauce łaciny było podporządkowane trivium, albowiem język ten był językiem ówczesnej kultury, nauki, literatury i liturgii kościelnej¹⁸ J. Sondel, Przywileje…., s. 93..

Łacina średniowieczna dzieliła się na dwa nurty. Pierwszy z nich skupiał ludzi wykształconych, duchowieństwo, natomiast drugi obejmował ludzi niewykształconych, niższych duchownych, skrybów kapitulnych, sądowych i miejskich, którzy posiadali ograniczoną znajomość łaciny, używając na co dzień języka polskiego¹⁹ K. Weyssenhoff, O wpływie substratu języka polskiego na łacinę używaną w Polsce średniowiecznej, „Pamiętnik Literacki”, t. LI/1960, z. 3, s. 93 i n.. Zdaniem Rafała Taubenschlaga, „w XIII i XIV wieku w Polsce dokonała się romanizacja życia prawnego²⁰ R. Taubenschlag, La storia della recezione del diritto Romano in Polonia, [w :] L’Europa e il diritto romano, t. 1, Milano 1954, s. 225 i n.”. Szlachta polska chętnie posługiwała się łaciną, odnajdując podobieństwa polskich elementów życia publicznego do ustroju starożytnego Rzymu²¹ S. Kutrzeba, Il diritto Romano in Polonia fino Alle fine del secolodecimootatavo, [w:] Le relazioni fra l’Italia e la Polonia dall’eta romana ai tempi nostri, Roma 1936, s. 76; S. Estreicher, Kultura prawnicza w Polsce XVI wieku, [w:] Kultura staropolska, Kraków 1932, s. 41. .

Łacina pozostała nie tylko leksyką encyklik papieskich, ale też oficjalnym językiem Państwa Watykańskiego²² G. Krätschmar, Kirschensprache, [w:] Theologische Realenzyklopädie, Bd. 19, 1989, s. 74-92. . Dla przykładu, Papież Grzegorz XVI w encyklice Mirari vos wydanej w 1832 r. atakował idee liberalizmu²³ K. Grzybowski, B. Sobolewska, Doktryna polityczna I społeczna papiestwa (1789-1968), Warszawa 1971, s. 222.. Z kolei Pius IX, w encyklice Quanta Cura opublikowanej w 1864 r. skrytykował pogląd, iż wolność sumienia jest prawem każdej jednostki²⁴ M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2003, s. 48. . Polak na tronie Biskupa Rzymskiego – Jan Paweł II w encyklice Centessimus annus napisał, że: „Historia uczy, że demokracja bez wartości łatwo się przemienia w jawny lub zakamuflowany totalitaryzm²⁵ Encyklika Centesimus annus, [w:] Encykliki Ojca Świętego Jana Pawła II, t. 2, Kraków 1996, s. 514.”, zaś w encyklice „Evangelium vitae” negował postawę neutralności państwa wobec wartości²⁶ A. Grześkowiak, Polityka i prawo w służbie życia według encykliki Evangelium vitae Jana Pawła II, [w:] Jan Paweł II, Evangelium vitae. Tekst i komentarz, red. T. Styczeń, J. Nagórny, Lublin 1997, s. 354. . Łacina jest językiem oryginalnym dokumentów Soboru Watykańskiego II (1962-1965), jak np. Deklaracji o wolności religijnej Dignitatis humane z 7 grudnia 1965 r.²⁷ Zgodnie z postanowieniem tego dokumentu, źródłem prawa do wolności religijnej jest godność osoby ludzkiej. Zob. E. Gajda, Wybór źródeł do nauki prawa wyznaniowego, Toruń 2004, s. 33; Conciliorum Oecumenicorum Decreta, oprac. G. Albargio, G. Dossetti, P.P. Joannou, C. Leonardi, P. Prodi, H. Jedlin, Bologna 1991, s. 1001-1011; Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje. Tekst polski, Poznań 2002, s. 410-421. , Dekretu o działalności misyjnej kościoła ad gentes divinitus z 7 grudnia 1965 r.²⁸ Zgodnie z postanowieniem tego dokumentu, Kościół surowo zabrania zmuszać kogoś do przyjęcia wiary lub doprowadzać do niej czy przynęcać niestosownymi środkami. Zob. E. Gajda, op. cit., s. 37; Conciliorum Oecumenicorum Decreta …, s. 1011-1042; Sobór Watykański II…, s. 433-471. , czy Dekretu o kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes z 7 grudnia 1965 r²⁹ Zgodnie z postanowieniem tego dokumentu, wszyscy ludzie, wierzący i niewierzący, powinni się przyczyniać do należytej budowy tego świata, w którym wspólnie żyją, a podstawą tego powinien być szczery i roztropny dialog. Zob. E. Gajda, op. cit., s. 37; Conciliorum Oecumenicorum Decreta …, s. 1069-1135; Sobór Watykański II…, s. 526-606. .