W dniu 9 czerwca 2022 r. uchwalono ustawę o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich. Akt prawny, który został już nazwany w mediach jako ustawa „Maluchy za kraty”, został podpisany przez Prezydenta w dniu 20 lipca 2022 r. Do dnia 6 sierpnia 2022 r. nie został on jeszcze opublikowany.
W Internecie pojawiło się wiele artykułów krytykujących przyjęte rozwiązania. Dociekliwi mogą trafić na wywiad z panem profesorem Henrykiem Haakiem, cenionym autorem komentarzy, ale również praktykiem – sędzią, który brał udział w tworzeniu nowej ustawy i który w artykule odpowiada na pojawiające się zarzuty. Warto również zajrzeć do analizy Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, która bardzo czytelnie przedstawia plusy i minusy nowych uregulowań.
A co nowa ustawa oznacza dla praktyków, na co należy zwrócić uwagę? Ustawa wchodzi w życie z dniem 1 września 2022 r., nieprzypadkowo ta data jest powiązana z początkiem roku szkolnego. Uwaga, nowe przepisy stosuje się również do spraw w toku. Biorąc pod uwagę obszerność aktu prawnego (ponad 400 artykułów) należałby rozpocząć już lekturę. Pierwsze, co zauważymy, to powielenie większości rozwiązań z poprzedniej ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich z 1982 r. Tym razem jednak, słusznie, ujęto rozwiązania w sposób kompleksowy w jednym akcie prawnym, zawarto w nim również przepisy wykonawcze.
W art. 1 nowej ustawy pojawiają się istotne zmiany. Ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie minimalnego wieku nieletnich wykazujących przejawy demoralizacji – 10 lat. Oznacza to, że wobec osób poniżej tego wieku nie będzie mogło być prowadzone postępowanie o demoralizację, a te dotychczas wszczęte będą podlegały umorzeniu.
Zmianą „na plus” jest ujednolicenie katalogu czynów karalnych – dotychczas tylko enumeratywnie wymienione wykroczenia stanowiły czyn karalny, a głębsza analiza wywoływała zawsze zastanowienie – dlaczego akurat te wykroczenia, a nie inne, zostały wybrane. W uzasadnieniu projektu ustawy wskazane są przykłady niektórych, pominiętych w dotychczasowych uregulowaniach: art. 66 k.w. – wywoływanie fałszywego alarmu, blokowanie numeru alarmowego, czy wykroczenia z innych aktów prawnych – ustawie z dnia 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych, w ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii. Teraz każdy czyn stanowiący wykroczenie popełniony przez nieletniego powyżej 13 roku życia stanowić będzie czyn karalny.
Warto również zatrzymać się przy katalogu środków wychowawczych – oto pojawia się nowy środek – okręgowy ośrodek wychowawczy. Co istotne, będzie on mógł być stosowany w wyjątkowych sytuacjach również wobec „wiecznych uciekinierów” z młodzieżowych ośrodków wychowawczych, którym nie straszna nawet ucieczka z MOW w dalekim od Szczecina Łańcucie. Nieletni, który nie kwalifikuje się do zastosowania wobec niego środka poprawczego, a jednocześnie nie poddaje się procesowi resocjalizacji w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, będzie mógł być umieszczony właśnie w OOW. I tu pojawia się nowy obowiązek sędziów rodzinnych – analiza każdej sprawy pod kątem zasadności przeniesienia nieletniego z MOW do OOW.
Dość krytycznie należy natomiast ocenić zasadę obligatoryjnego orzeczenia wobec nieletniego środka poprawczego w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym, w przypadku dopuszczenia się przez niego czynu karalnego w art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 3 lub 4, art. 223 § 2, art. 252 § 1 lub 2 lub w art. 280 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny. Zastosowanie środków wychowawczych w przypadku takich czynów będzie możliwe jedynie wyjątkowo.
Zdecydowanie zwiększenie funkcji gwarancyjnej wobec nieletnich będzie miało wprowadzenie obowiązku przedłużania umieszczenia nieletniego na czas trwania postępowania w MOW lub OWW. Dotychczasowy art. 26 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich pozwalał na umieszczenie nieletniego tymczasowo w MOW – na czas trwania postępowania. Na gruncie nowych przepisów, zasadność kontynuowania tego środka tymczasowego, jak w przypadku umieszczenia w schronisku dla nieletnich, będzie musiała być oceniona po 3 miesiącach po jego zastosowaniu. Będzie to dodatkowa praca dla sędziego, ale zwiększy gwarancje dla nieletniego.
Pojawił się również projekt rozporządzeń obejmujący nowe stawki za pomoc prawną udzieloną nieletniemu, ale to temat na odrębną dyskusję.
