Prawo intuicyjne jest pojęciem, którego formułowanie rozpoczął Leon Petrażycki, a które rozwijał Franciszek Studnicki. Koncepcja prawa intuicyjnego polega na uwzględnieniu emocji towarzyszących procesie realizowania norm przez jednostkę oraz motywacji z tym związanych, które mają wywodzić się nie z samego faktu istnienia i obowiązywania danej normy, a ze wskazań własnego sumienia intuicyjnoprawnego w danym zakresie. Jest to więc idea nurtu psychologicznego koncepcji realistycznej pojmowania prawa, która jednak powstała, jeszcze kiedy realizm prawniczy dopiero kształtował się w pracach Karla Llewellyna.
Rozumienie prawa stanowionego natomiast w aspekcie omawianego tematu traktował Leon Petrażycki w rozumieniu prawa ustanowionego tetycznie, którego cechą była praworządność formalna, czyli uznanie, że prawa należy przestrzegać bez refleksji, a system prawny stworzy stan bezpieczeństwa prawnego, w którym jednostka podporządkowana temu systemowi będzie „prawnie zabezpieczona” przed bezprawiem.
Na podstawie powyższych sformułowań Leon Petrażycki wykreował zależność między prawem intuicyjnym a prawem stanowionym opartą na asymetrycznej zależności. Prawo stanowione może zatem istnieć bez występowania prawa intuicyjnego, prawo intuicyjne natomiast nie może istnieć bez prawa stanowionego, nie można bowiem rozważać emocji towarzyszących wypełnianiu norm przez jednostkę bez obowiązywania tych norm. Prawo intuicyjne będzie jednak dopełnieniem prawa stanowionego w tym aspekcie, w którym samo stanowienie prawa nie jest wystarczające do stworzenia normy aksjologicznej, czyli takiej która w opinii adresata normy wskazuje, że czyn nakazywany przez jej treść jest dobry, a czyn zakazywany jest zły.
W połączeniu więc dwu powyższych stanowisk, tj. normy tetycznej prawa stanowionego oraz normy aksjologicznej prawa intuicyjnego, moglibyśmy mówić o aksjologicznej normie behawioralnej, czyli takiej, która w przeważającej ilości przypadków jest spełniana, a co odróżnia ją od klasycznej normy behawioralnej to fakt, że adresat zwracałby uwagę na motyw, jakim się kieruje. Sam fakt obowiązywania norm prawa stanowionego dopuszcza oczywiście obowiązywania norm behawioralnych, jednak ich realizowanie nie bierze pod uwagę motywów adresatów norm, nad którymi pochyla się Leon Petrażycki, stąd mogą to być motywy zarówno światłe wynikające z dużej świadomości prawnej jednostki, jak i takie wynikające na przykład z surowości prawa obwarowanego ciężkimi i obficie egzekwowanymi sankcjami.
Nad opisaną ideą pochyliło się także dwoje innych badaczy, rozwijających myśl Leona Petrażyckiego w tej kwestii – Maria Borucka Arctowa oraz Adam Podgórecki. Maria Borucka Arctowa opracowała model świadomości prawnej, w którym na podstawie licznych badań empirycznych określiła, że zmiennymi w aspekcie świadomości prawnej są zmienne struktury społecznej, zmienne socjodemograficzne, uznawane wartości oraz oceny, kontakty z instytucjami zmieniającymi prawo oraz zmienne sytuacyjne.
Adam Podgórecki w swoich badaniach natomiast oparł się na rozróżnieniu w pojęciu świadomości prawnej na znajomość przepisów prawnych i zasad prawnych. Na podstawie badań empirycznych ocenił, że o ile przeciętny adresat norm prawnych nie posiada rozwiniętej wiedzy na temat przepisów prawnych, to bardzo dobrze orientuje się w sferze zasad prawnych, czyli niesprecyzowanych określeń co w danych okolicznościach jest dozwolone, co zakazane, co nakazane i pod jakimi warunkami te dyrektywy znajdują zastosowanie.
Obydwa badania więc rozwijają idee prawa intuicyjnego, które według wniosków Marii Boruckiej Arctowej będą wypadkowymi szeregu zmiennych, a na które narażony jest adresat norm, i które ukształtują jego świadomość prawną. Adam Podgórecki natomiast wskazuje, jak ta ukształtowana świadomość prawna bezpośrednio przełoży się na działanie jednostki pod wpływem wyczucia zasad prawnych, a nie bezrefleksyjnej realizacji przepisów.
Wobec wskazanych powyższych tez działalność prawa intuicyjnego na prawo stanowione można podsumować paremią Ubi societas, ibi ius (Gdzie społeczeństwo, tam prawo), ponieważ do uzasadnień postępowania adresata normy w sytuacji oddziaływania na niego prawa intuicyjnego dodana zostałaby aksjologia postępowania, nakładająca na adresata przeświadczenie nie tyle o zobowiązaniu względem realizacji danej normy, a prawa do jej realizacji.
Ten aspekt Leon Petrażycki opisuje w sposób bardzo idealistyczny, zbliżając się tym do poglądów Karola Marksa, z wyróżnieniem jednak, że to nie byt określa świadomość, a świadomość (świadomość prawna w przypadku prawa intuicyjnego) określa byt (zachowanie się adresata normy).Kontynuacją tak utopijnej wizji mógłby być więc proces zaniku prawa jako środka do osiągnięcia osobliwego ideału psychologicznego adresata normy zakrawając o cechy naturalizmu prawniczego w kwestii niezmienności ponadczasowych norm prawnych uważanych za dobre, a wypracowane drogą ewolucyjną. Dowodem takiego procesu trwającego już co najmniej od początku epoki oświecenia miałoby być wykreowanie się umowy społecznej jak i demokracji konstytucyjnych w większości państw europejskich w przeciwieństwie do absolutyzmów (oraz absolutyzmów oświeconych) minionych epok. Innym aspektem potwierdzającym istnienie zanikania interwencyjnej roli prawa względem adresatów ma także być stopniowe zmniejszanie surowości sankcji na przestrzeni minionych stu i dwustu lat. Te, uważane w czasach minionych za naturalne i właściwe (jak np. tortury czy kara śmierci) dziś otrzymują cechę barbarzyńskich i niehumanitarnych. Wynikiem tego zjawiska jest powstanie zasady proporcjonalności kary, która w polskim kodeksie karnym gości już równo 90 lat.
Na koniec należy uwzględnić jaką skuteczność prawną ma współdziałanie prawa stanowionego i prawa intuicyjnego, a teoria prawa wypracowała 4 tezy, jakimi można określić skuteczność prawną:
- Teza skuteczności psychologicznej – norma wywarła wpływ na myśli i emocje adresata prowadząc do powstania umotywowania;
- Teza skuteczności behawioralnej – adresat normy pod wpływem umotywowania podjął lub zaniechał określone działanie;
- Teza skuteczności finistycznej – dzięki działaniu adresata lub jego zaniechaniu osiągnięty został cel prawodawcy;
- Teza skuteczności społeczno-wychowawczej – pod wpływem zaistnienia skuteczności psychologicznej, behawioralnej i finistycznej w adresacie zostaje wypracowana znajomość zasady prawnej, która staje się zmienną kształtującą świadomość prawną.
O ile fakt możliwości zaistnienia tezy z punktów 1. oraz 4. nie powinien dziwić, gdyż zostały wypracowane przez uczniów Jerzego Landego (który to był uczniem Leona Petrażyckiego), to należy zauważyć, że wpływ prawa intuicyjnego na prawo stanowione może prowadzić do wypełnienia się wszystkich 4 tez skuteczności prawnej na zasadzie wynikania, gdzie aspekt psychologiczny bezpośrednio wpłynie na aspekt behawioralny. Jeśli nadrzędne normy kierujące prawem stanowionym oraz intuicyjnym pokrywają się (a według Leona Petrażckiego oraz jego następców powinny), aspekt finistyczny stanie się naturalnym efektem dwóch pierwszych tez. Stąd pozostaje jedynie teza społeczno-wychowawcza, której analizą zajęli się Maria Borucka Arctowa oraz Adam Podgórecki, którzy udowodnili, jak w następstwie jej działania kształtować się będzie świadomość prawna. •