Ustawa – Prawo o ustroju sądów powszechnych określa w art. 61 wymagania, jakim powinien odpowiadać kandydat na sędziego. Jest wśród nich wymóg nieskazitelnego charakteru. Postanowiłam zwrócić na to uwagę, gdyż wymagania określone w tym przepisie są bezwzględne i muszą być spełnione łącznie. Mam jednak wrażenie, że wskazany wymóg nie jest uznawany za tak istotny jak pozostałe. Być może nie został zapomniany, lecz obecnie za nieskazitelny charakter uznaje się inny zbiór cech niż dawniej?

Powyższa ustawa nie definiuje „nieskazitelności charakteru”, choć pojęcie to zostało wprowadzone w 1928 r. W mojej ocenie, niezależnie od tego, kiedy podejmiemy się je zdefiniować, wynik powinien być taki sam. Uważam bowiem, że chodzi o taki fundament przyzwoitego i prawego człowieka, który powinien być identyczny zarówno w 1928 r., jak i obecnie. Pewnie znajdą się tacy, którzy powiedzą: „Kto jest idealny, niech pierwszy rzuci kamieniem!”. Nie rzucę. Spróbuję jednak przypomnieć sobie oraz koleżankom i kolegom – sędziom jakie cechy składają się na nieskazitelny charakter sędziego. Wymóg ten powinien być wszak spełniony nie tylko w momencie zgłoszenia kandydatury na wolne stanowisko sędziowskie, lecz przez cały czas pełnienia tej służby.

Zespół cech, które powinien spełniać sędzia, został określony w Zbiorze Zasad Etyki Zawodowej Sędziów przyjętych uchwałą Krajowej Rady Sądownictwa nr 16/2003 z dnia 19 lutego 2003 r. Otrzymałam ten Zbiór wraz z aktem powołania do pełnienia urzędu na stanowisku sędziego i mam do dziś. Wiem jednak od młodszych koleżanek, że nie wszystkim go wręczano wraz z nominacją. Wobec tego przypomnę kilka istotnych zasad z tego Zbioru:

§ 2. Sędzia powinien zawsze kierować się zasadami uczciwości, godności, honoru, poczuciem obowiązku oraz przestrzegać dobrych obyczajów.

§ 3. Sędziemu nie wolno wykorzystywać swego statusu i prestiżu sprawowanego urzędu w celu wspierania interesu własnego lub innych osób. W szczególności sędzia nie powinien nadużywać posiadanego immunitetu.

§ 5. 4. Sędzia powinien wymagać od innych sędziów nienagannego zachowania i kierowania się zasadami etyki zawodowej, a na naganne zachowania odpowiednio reagować.

§ 9.1. Sędzia nie może ulegać jakimkolwiek wpływom naruszającym jego niezawisłość, bez względu na ich źródło lub przyczynę.

§ 12.2. W odniesieniu do stron i innych osób uczestniczących w postępowaniu sędzia powinien zachowywać godną postawę, cierpliwość, grzeczność, a także wymagać od tych osób właściwego zachowania.

§ 19. Sędziemu nie wolno przyjmować jakichkolwiek korzyści mogących wywołać odczucie, że stanowią próbę wpływu na jego osobę.

Lektura powyższego Zbioru skłoniła mnie do refleksji, że zawiera on tak oczywiste zasady, że nawet osoba, która nie wie o jego istnieniu, powinna ich przestrzegać. Na podstawie dotychczasowych doświadczeń w prawnej edukacji dzieci i młodzieży ośmielam się twierdzić, że nawet oni wiedzą, jakie cechy powinien mieć idealny sędzia. Dlaczego więc my – sędziowie czasami o nich zapominamy? To jest temat na osobny artykuł. W niniejszym podejmę zaś próbę udowodnienia twierdzenia, iż dzieci oraz młodzież potrafią trafnie zdefiniować nieskazitelny charakter sędziego. W tym miejscu chciałabym wskazać, że punktem wyjścia do sformułowania powyższej tezy było moje spotkanie z sześciolatkami, w trakcie którego pisaliśmy kodeks karny na „bezludnej wyspie”, na którą polecieliśmy „samolotem” zrobionym z krzesełek, naszych rąk i wyobraźni. Wynik przeszedł moje oczekiwania! Sześciolatki napisały taki kodeks karny, że mógłby przejść proces legislacyjny nawet bez poprawek. Dlatego też w ramach obchodów tegorocznego Dnia Edukacji Prawnej postanowiłam zapytać uczestników w różnym wieku o cechy idealnego sędziego. W tym miejscu składam podziękowania osobom, które pomogły mi zebrać bardzo obszerny materiał do badań. Byli to sędziowie: Emila Błażewicz, Dominik Ciężki, Karolina Grams, Maja Markizańska, Katarzyna Orłowska-Mikołajczak, a także sędzia w stanie spoczynku Stanisława Strauchmann oraz notariuszka Romana Sozańska.

Przed zajęciami z okazji Dnia Edukacji Prawnej, które odbywały się w marcu 2023 r., uczniowie z Koszalina, Drawska Pomorskiego i Sławna otrzymali do wypełnienia anonimowe ankiety, w których znajdowały się trzy następujące pytania i polecenia:

1. Jaki powinien być idealny sędzia? Podaj 3 najważniejsze według Ciebie cechy.

2. Czego nie powinien robić idealny sędzia?

3. Jeśli chcesz, możesz tutaj coś dodać na temat idealnego sędziego.

Wypełnienie ankiety było dobrowolne. Łącznie wypełniło ją 172 uczniów w wieku od 10 do 18 lat, w tym 110 uczniów szkół podstawowych oraz 62 uczniów szkół średnich. Natomiast sześciolatki z przedszkola ustnie podawały cechy, które powinien mieć sędzia oraz czego nie powinien robić, co zostało odnotowane na plakacie z wizerunkiem sędziego.

Analizą ankiet zajęła się kognitywistka Natalia Mroczek, która wyciągnęła poniższe wnioski.

Biorąc pod uwagę tylko to, jakie cechy wymieniane były przez młodzież najczęściej, możemy powiedzieć, że idealny sędzia powinien być sprawiedliwy, bezstronny i obiektywny. Nie powinien natomiast brać łapówek ani faworyzować żadnej ze stron w sprawie. Taki wynik nie będzie prawdopodobnie dla nikogo zaskoczeniem – są to słowa, które często padają, kiedy mowa o sędziach. Nic więc dziwnego, że jako pierwsze przychodziły wielu uczniom do głowy. W szczególności dotyczy to sprawiedliwości, która jako cecha zdecydowanie zdominowała odpowiedzi i została wymieniona przez aż 77% uczniów. Niemniej są to wartościowe odpowiedzi, które w związku z częstotliwością ich występowania możemy potraktować jako absolutnie podstawowe cechy i zachowania sędziego idealnego. Do mniej oczywistych wniosków doprowadziła głębsza analiza wszystkich odpowiedzi udzielonych w ankiecie. Wyłoniło się z niej kilka głównych aspektów, które składają się na wyobrażenie takiego sędziego u młodzieży.

Pierwszym takim aspektem jest szeroko pojęta uczciwość. Rozumiemy pod nią wspomniany już brak faworyzowania stron i nieuleganie wpływom, które dotyczy zarówno brania łapówek, ale też niezależności od polityków czy działania na własną korzyść. Uczniowie zwracali też szczególną uwagę na to, że sędzia nie może kłamać ani w żaden sposób łamać prawa.

Kolejny istotny aspekt możemy określić jako odpowiednie podejście do ludzi. Mówiąc krótko, sędzia powinien być ludzki. Wśród wymienianych cech pojawiała się na przykład empatia, dobroć czy wyrozumiałość, a bardziej rozbudowane odpowiedzi pozwalają dookreślić, jak uczniowie tę ludzkość rozumieją. Sędzia musi działać zgodnie z prawem, jednak nie może zapominać, że po drugiej stronie jest człowiek, a wydawane wyroki wpływają na jego życie, a często również jego bliskich. Dodatkowo zwracano uwagę na to, że sędzia nie powinien dyskryminować i pochopnie oceniać ludzi, w szczególności po wyglądzie.

Ciekawym aspektem jest kwestia oczekiwanych zachowań i prezencji idealnego sędziego. Ciekawym, bo składają się na nią różne jego oblicza. Z jednej strony bardzo często podkreślane były cechy takie jak spokój, opanowanie i powaga, ale też nieugiętość czy odwaga. Do tego dochodzi kultura osobista. Najczęściej wymieniano, że sędzia nie powinien przeklinać, być agresywny czy obrażać osób biorących udział w rozprawie. Pojawiły się też pojedyncze odpowiedzi zwracające uwagę na bardziej podstawowe kwestie kultury, na przykład nieżucie gumy czy niepalenie na sali. Z drugiej strony młodzież oczekiwałaby, żeby sędzia był osobą przystępną, to znaczy był miły, uśmiechnięty i pomocny lub, jak to określił jeden z uczniów, po prostu „normalny”. Biorąc to wszystko pod uwagę wyłania nam się obraz osoby, która zachowuje odpowiednią powagę należną jej stanowisku, jednak nie stawia siebie na piedestale i nie tworzy sztucznych barier pomiędzy sobą i uczestnikami rozprawy.

Oprócz podejścia do ludzi możemy wyróżnić też aspekt podejścia do pracy. Uczniowie zwracali uwagę na to, że sędzia idealny powinien wykonywać swoją pracę z należytą starannością, a więc być osobą profesjonalną, sumienną i pracowitą. W szczególności dotyczy to zapoznawania się rzetelnie z wszystkimi materiałami dowodowymi i zeznaniami wszystkich stron, tak by na pewno wydać dobry wyrok i nie skazać osoby niewinnej, ale też nie pozostawić bez kary winnego.

Wymienione do tej pory aspekty dotyczyły kwestii, które moglibyśmy nazwać umiejętnościami raczej miękkimi. Uczniowie zwracali jednak uwagę również na kompetencje twarde i to ich dotyczy ostatni aspekt – posiadanie odpowiedniej wiedzy. Zgodnie z wyobrażeniem młodzieży sędzia idealny powinien być osobą mądrą, wykształconą i przede wszystkim mieć szeroką wiedzę na temat prawa. Istotne jest więc również to, by taka osoba była wystarczająco kompetentna, by objąć to stanowisko.

Powyższe aspekty wyróżniono na podstawie wyników zebranych w szkołach podstawowych i średnich. Co ciekawe, cechy wymieniane przez przedszkolaków również idealnie się w nie wpasowują. Oczywiście przedszkolaki wskazały mniej cech, jak również nie padły w tej grupie pewne cechy i zachowania wymagające poziomu wiedzy zdobywanego w późniejszym wieku. Jednak sam obraz idealnego sędziego jest spójny z tym, jaki wykreowały odpowiedzi starszych respondentów. Nie zaobserwowano też większych różnic między uczniami szkoły podstawowej i średniej. Uczniowie posługiwali się co prawda nieco innym słownictwem, co wiąże się zapewne z ich aktualnym etapem edukacji, przekaz był jednak bardzo podobny.

Jak można by więc ostatecznie podsumować idealnego sędziego, biorąc pod uwagę wszystkie wnioski? Aspekty wskazane przez młodzież wskazują, że oprócz posiadania niezbędnych kompetencji i rzetelnego podejścia do pracy, sędzia musi być przede wszystkim dla ludzi. W swojej pracy powinien więc kierować się dobrem uczestników rozprawy, a nie swoim i dbać o swój wizerunek tak, by budzić u ludzi zaufanie, a nie strach.

Powyższe wnioski, sformułowane przez kognitywistkę na podstawie analizy udzielonych odpowiedzi potwierdzają zatem postawioną na wstępie tezę, że dzieci i młodzież potrafią zdefiniować nieskazitelność charakteru sędziego. Zrobili to wspólnie, lecz bez żadnego przygotowania wskazali – w mojej ocenie – właściwy zbiór cech. Nie mają jeszcze bogatego doświadczenia życiowego ani wysokiego wykształcenia, lecz intuicyjnie wiedzą, jaka to powinna być osoba. Trudno zatem uznać, że takich wniosków nie byłby w stanie sformułować dorosły, wykształcony człowiek, który pełni służbę sędziowską. Jedna z uczennic szkoły średniej w dodatkowych uwagach na temat idealnego sędziego wskazała „wątpię, że takowy jest”. Natomiast inny uczeń w tym miejscu stwierdził „nie da się być idealnym, ale można się starać”, czego sobie oraz koleżankom i kolegom – sędziom życzę.