Jednym z istotnych elementów samorządności korporacji zawodowych jest prawidłowo funkcjonujący nadzór wewnętrzny oraz sądownictwo dyscyplinarne. Powyższe pozwala nie tylko na bieżącą weryfikację dochowywania przez członków samorządu zawodowego odpowiednich standardów ich działalności, ale również sprawnego wychwytywania systemowych nieprawidłowości, a także prowadzi do ujednolicania interpretacji przepisów.

W przypadku samorządu komorniczego, zgodnie z treścią przepisu art. 230 Ustawy z dnia 22 marca 2018 r. o komornikach sądowych (uoks), sprawy dyscyplinarne w pierwszej instancji rozpoznaje komisja dyscyplinarna. Powyższy organ powoływany jest przez Krajową Radę Komorniczą na czteroletnią kadencję i składa się z 33 członków reprezentujących każdą z izb, zaś każdy z nich może być powołany najwyżej na dwie kolejne kadencje. Ustawowe wymogi stawione kandydatom na członka komisji dyscyplinarnej nie są przesadnie wyśrubowane, gdyż ograniczają się, na podstawie art. 231 ust. 2 uoks, do: posiadania co najmniej 5-letniego stażu nienagannej służby na stanowisku komornika, wykazania, że w stosunku do kandydata nie jest prowadzone postępowanie dyscyplinarne oraz wymogu ukończenia wyższych studiów prawniczych w Rzeczypospolitej Polskiej i uzyskania tytuł magistra prawa lub zagranicznych studiów prawniczych uznanych w Rzeczypospolitej Polskiej. 

Z uwagi na rozbudowany nadzór zarówno judykacyjny, jak i administracyjny w stosunku do komorników sądowych, również krąg podmiotów uprawnionych do złożenia wniosku o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego jest dość szeroki i obejmuje: Ministra Sprawiedliwości, prezesa właściwego sądu apelacyjnego, prezesa właściwego sądu okręgowego, prezesa właściwego sądu rejonowego, sędziego wizytatora, organ samorządu komorniczego oraz komornika wizytatora. Złożenie wniosku wszczyna, co do zasady, postępowanie przed komisją dyscyplinarną. 

Postępowania dyscyplinarne odbywają się na jawnych rozprawach, zaś poszczególne sprawy dyscyplinarne rozpoznawane są w składach trzyosobowych. Komisja dyscyplinarna we własnym zakresie dokonuje ustaleń, czy działanie komornika, asesora lub aplikanta nosiło znamiona przewinienia dyscyplinarnego, co oznacza, że nie jest związana wyłącznie ustaleniami zawartymi we wniosku o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego, ale również w oparciu o dociekliwość i doświadczenie zawodowe i życiowe składu orzekającego zmierza do jak najbardziej kompleksowego ustalenia okoliczności czynu.

Warto zaznaczyć, że w postępowaniach dyscyplinarnych, zgodnie z art. 223 ust. 1 i 2 uoks odpowiednie zastosowanie znajdują przepisy Kodeksu Postępowania Karnego oraz Kodeksu Karnego. Orzecznikami w komisji, jak wyżej wspomniano, są komornicy sądowi, których specjalizacją zasadniczo jest cywilistyka, co oznacza konieczność zapewnienia merytorycznych oraz efektywnych szkoleń organizowanych przez samorząd komorniczy w celu profesjonalnego wykonywania przez nich obowiązków.

Katalog przewinień dyscyplinarnych komorników sądowych oraz, przy odpowiednim stosowaniu, asesorów komorniczych oraz aplikantów określono w przepisach art. 222 uoks i wskazuje następujące zawinione działania, bądź zaniechania:

1. naruszenie powagi lub godności urzędu albo inne uchybienie zasadom etyki zawodowej;
2. niewykonanie zaleceń powizytacyjnych, polustracyjnych lub pokontrolnych, jak też zarządzeń organów nadzoru administracyjnego;
3. wydatkowanie środków podlegających dokumentacji na działalność niezgodną z ich przeznaczeniem;
4. podejmowanie czynności z nieuzasadnioną zwłoką;
5. naruszenie właściwości określonej w art. 9 i art. 10, w szczególności zasad przyjmowania spraw z wyboru wierzyciela;
6. niepodjęcie lub nieterminowe podjęcie czynności, o których mowa w art. 767 § 5 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego;
7. brak nadzoru nad zatrudnionymi asesorami i aplikantami oraz innymi osobami, o których mowa w art. 153 ust. 1;
8. pozyskiwanie informacji z naruszeniem art. 761 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego;
9. naruszenie zasad korzystania z prawa do nieobecności, usprawiedliwiania tych nieobecności albo korzystania z wyznaczonego zastępcy komornika określonych w art. 39–41 i art. 43;
10. odmowę podjęcia obowiązków zastępcy komornika w przypadkach, o których mowa w art. 43 ust. 6 i art. 45 ust. 5;
11. inną niż wymienione w pkt 1–10 rażącą lub uporczywą obrazę przepisów prawa.

Powyższy katalog, już sam w sobie dość rozbudowany, jest katalogiem otwartym, pozostawiającym wnioskodawcy dość dużą swobodę w formułowaniu zarzutów dyscyplinarnych co do poszczególnych aktywności komorników sądowych.

Na podstawie sprawozdań statystycznych łatwo dostrzec, że głównym inicjatorem postępowań dyscyplinarnych pozostaje rzecznik dyscyplinarny, który odpowiada za połowę wniosków o wszczęcie postępowań dyscyplinarnych w 2023 roku. Dla zachowania niezależności rzecznika dyscyplinarnego ustawodawca przewidział tryb jego powoływania przez Ministra Sprawiedliwości spośród trzech kandydatów wskazanych przez Krajową Radę Komorniczą, na 4-letnią kadencję. Do Ministra Sprawiedliwości należy również powoływanie zastępców rzecznika. 

Rzecznik dyscyplinarny posiada dużą niezależność w zakresie pełnienia swoich obowiązków. Dochodzenie dyscyplinarne może zostać wszczęte z wniosku Ministra Sprawiedliwości, organu samorządu komorniczego lub komornika wizytatora, ale również z własnej inicjatywy samego rzecznika. W zależności od oceny zebranych dowodów składa on komisji dyscyplinarnej wniosek o ukaranie albo umarza dochodzenie dyscyplinarne. Rzecznik dyscyplinarny również pełni swego rodzaju funkcję kontrolną wobec członków samorządu komorniczego z uwagi na ustawową konieczność zawiadamiania Ministra Sprawiedliwości o czynnościach podejmowanych w prowadzonych postępowaniach, jak również konieczności corocznego sprawozdania ze swej działalności Ministrowi Sprawiedliwości, który na tej podstawie analizuje realizację ustawowych zadań rzecznika i może takie sprawozdanie odrzucić, co stwarza ryzyko dalszych konsekwencji względem rzecznika i jego zastępców.

Zgodnie z treścią przepisów art. 224 uoks karami dyscyplinarnymi są: upomnienie, nagana, kara pieniężna w wysokości od 5000 złotych do 100 000 złotych, zakaz przyjmowania spraw z wyboru wierzyciela na okres od roku do 3 lat, kara zawieszenia komornika w czynnościach na okres od 6 miesięcy do 3 lat oraz wydalenie ze służby komorniczej. Wymierzenie kary dyscyplinarnej, za wyjątkiem kary upomnienia, pociąga za sobą utratę przez ukaranego funkcji pełnionych w organach samorządu komorniczego oraz komisji dyscyplinarnej, a także utratę biernego prawa wyborczego do organów samorządu komorniczego i komisji dyscyplinarnej na okres 3 lat od dnia uprawomocnienia się orzeczenia dyscyplinarnego, zaś wymierzenie kary wydalenia ze służby w konsekwencji uniemożliwia ukaranemu ponowne powołanie na stanowisko komornika. 

Ustalenie wymiaru kary zależy wyłącznie od komisji dyscyplinarnej i w tym zakresie jej członkowie są niezawiśli, jednak podczas jej wymierzania, zgodnie z art. 250 uoks, powinni uwzględniać stopień winy obwinionego, stopień społecznej szkodliwości czynu oraz brać pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowawcze, które kara ma osiągnąć w stosunku do obwinionego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej komorników, asesorów i aplikantów, jak również uwzględniać motywację i sposób zachowania się obwinionego, rodzaj i stopień naruszenia ciążących na nim obowiązków, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw czynu, właściwości i warunki osobiste obwinionego oraz jego zachowanie się po popełnieniu czynu, a zwłaszcza starania o naprawienie szkody. 

Od orzeczeń komisji dyscyplinarnej przysługuje odwołanie do sądu apelacyjnego właściwego dla siedziby kancelarii obwinionego. W szczególnych przypadkach od orzeczeń wydanych w drugiej instancji przysługuje kasacja do Sądu Najwyższego.

W 2023 roku do komisji dyscyplinarnej przy Krajowej Radzie Komorniczej wpłynęły 73 wnioski o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego, zaś pozostałość z lat poprzednich wynosiła 35 spraw. W ciągu omawianego roku udało się zakończyć 67 spraw, w tym 46 z nich zakończono ukaraniem. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że pomimo że w ubiegłym roku w 29 sprawach skierowano odwołania od orzeczeń komisji dyscyplinarnej, to na przestrzeni ostatnich 3 lat sąd odwoławczy jedynie w pięciu przypadkach uchylił orzeczenie komisji, zaś w czterech sprawach dokonał zmiany orzeczenia. 

Powyższe wyraźnie wskazuje na wysoką jakość sądownictwa dyscyplinarnego samorządu komorniczego, jak również na prawidłowe funkcjonowanie mechanizmów wewnętrznej kontroli jego członków, co w perspektywie ma również wpływ na jakość wykonywanej pracy oraz profesjonalizm w pełnieniu służby przez komorników sądowych.