W ostatnim czasie opublikowany został projekt nowelizacji Kodeksu karnego (projekt z dnia 16 września 2021 r.). Znalazły się w nim propozycje zmian, które były rozważane już od dłuższego czasu.
Co więcej, część z nich została przyjęta w ustawie z dnia 13 czerwca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, która w wyniku wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 lipca 2020 r., sygn. akt Kp 1/19 została uznana w całości za niezgodną z Konstytucją RP. Zaznaczyć należy, że powyższy trybunał w chwili orzekania był pozbawiony atrybutów, w jakie wyposażona powinna być tego rodzaju instytucja, zwłaszcza niezależności. Orzekał także w nieprawidłowym składzie. We wspominanej ustawie nie było jednak propozycji wprowadzenia przepadku pojazdu mechanicznego prowadzonego przez sprawcę określonych przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji. Jest to rozwiązanie, które pojawia się w obecnej inicjatywie ustawodawczej. Ma ono na celu zwalczanie przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji. Nie trzeba nikogo przekonywać o tym, iż w Polsce od wielu lat istnieje bardzo duży problem związany z poważnymi w skutkach zdarzeniami drogowymi, których duża część powodowana jest przez kierujących w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środków odurzających. Państwo Polskie w zwalczaniu tego zjawiska jest kompletnie bezsilne. Ukazują to statystyki, czy chociażby ostatnie raporty Najwyższej Izby Kontroli.
W Kodeksie karnym ma zostać dodany przepis art. 44b § 1-4, stanowiący, że w wypadkach wskazanych w ustawie sąd orzeka przepadek pojazdu mechanicznego prowadzonego przez sprawcę. W przypadkach, w których pojazd w czasie popełnienia przestępstwa nie będzie stanowił własności sprawcy lub będzie stanowić współwłasność sprawcy, orzeczony zostanie przepadek równowartości pojazdu. To samo będzie dotyczyło sytuacji, w której orzeczenie przepadku pojazdu mechanicznego będzie niemożliwe lub niecelowe z uwagi na zbycie pojazdu, jego utratę, zniszczenie, znaczne uszkodzenie. Projektodawca przewidział także, że w przypadku, w którym sprawca prowadził pojazd mechaniczny, niebędący jego własnością lub współwłasnością, wykonując czynności zawodowe lub służbowe polegające na prowadzeniu pojazdu na rzecz pracodawcy, nie zostanie orzeczony przepadek takiego pojazdu oraz przepadek jego równowartości. W ich miejsce sąd orzeknie nawiązkę w wysokości co najmniej 5.000 zł na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej (obecnie górna granica nawiązki to co do zasady 100.000 zł).
Z propozycją dodania tego przepisu korespondują zmiany w części szczególnej (definiującej poszczególne przestępstwa) Kodeksu karnego. To w niej znajdziemy odpowiedź na pytanie, w jakich sytuacjach sąd będzie zobowiązany do orzeczenia przepadku pojazdu mechanicznego prowadzonego przez sprawcę. W art. 178 k.k. przewiduje się dodanie § 3, który ma stanowić, że w razie skazania, o którym mowa w § 1 lub 1a tegoż art. 178 k.k. sąd orzeknie przepadek, o którym mowa w art. 44b. Zauważmy, iż orzeczenie przepadku pojazdu mechanicznego będzie obligatoryjne.
Przepadek
Do roku 2015 przepadek był środkiem karnym. Obecnie stanowi samodzielny środek reakcji prawnokarnej. Ma on na celu przede wszystkim odbieranie sprawcy przestępstwa korzyści (przedmiotów, „owoców”) pochodzących bezpośrednio z przestępstwa (np. kwota wręczonej korzyści majątkowej), przez co ma również oddziaływać prewencyjnie, uświadamiając nieopłacalność popełnienia przestępstwa. Obok przepadku przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa, Kodeks karny przewiduje również przepadek przedmiotów służących popełnieniu przestępstwa lub przeznaczonych do popełnienia przestępstwa (np. wytrych) oraz przepadek przedmiotów, których wytwarzanie, posiadanie obrót, przesyłanie, przenoszenie lub przewóz są zakazane (np. nielegalna broń). Przepadek jest uregulowany w art. 44 k.k.
Kwestia przepadku pojazdu była podejmowana wielokrotnie. Omawiana propozycja zmian dotyczy tylko przepadku pojazdu mechanicznego sprawcy, który dopuścił się określonego przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji. Niemniej warto pamiętać, że w prawie karnym (zarówno w nauce, jak również w praktyce) rozważano możliwość orzeczenia przepadku co do pojazdu, który służył popełnieniu przestępstwa (np. samochodu, którym dokonano zabójstwa poprzez umyślne potrącenie człowieka), czy samochodu, który był przystosowany, przebudowany do przewozu nielegalnego towaru (np. narkotyki, papierosy). W tych sytuacjach w zasadzie przeważa pogląd o dopuszczalności orzeczenia przepadku w przywołanych powyżej wypadkach. Przepadek takiego pojazdu jest orzekany na podstawie art. 44 § 2 k.k. jako przepadek przedmiotów służących lub przeznaczonych do popełnienia przestępstwa. W ten sam sposób chciano traktować pojazd, który sprawca prowadził w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego. Rozważając to zagadnienie Sąd Najwyższy uznał, że w przypadku tego przestępstwa pojazd mechaniczny nie należy do kategorii przedmiotów, które służą lub są przeznaczone do popełnienia przestępstwa (uchwała Składu 7 Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2008 r., sygn. akt I KZP 20/08 ). Przesądziło to o tym, że w przypadku kierujących pojazdami w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego orzeczenie przepadku jest niemożliwe. Uzasadnienie tego stanowiska jest interesującym zagadnieniem, tym bardziej, że wywołało ono liczne komentarze. Niemniej nie ma miejsca w tym artykule na ich szersze przywołanie. Warto jednak przytoczyć ostatnie zdanie wspomnianej uchwały Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2008 r., w którym stwierdzono, że: „jeżeli względy polityki kryminalnej przemawiałyby, w przekonaniu ustawodawcy, za celowością orzekania przez sądy przepadku pojazdu mechanicznego wobec sprawców przestępstw określonych w art. 178a § 1 k.k., to podstawa prawna ku temu powinna zostać wprowadzona do obowiązującego kodeksu karnego”. Nie wchodźmy w dyskusję, czy słowa te stanowiły już wtedy sygnał ku wypracowaniu określonych rozwiązań, czy wskazywały na to, że Sąd Najwyższy uznawał, że rozwiązanie takie nie będzie problematyczne na gruncie prawa karnego. Zauważmy jednak, że w proponowanych zmianach Kodeksu karnego podstawa taka została ujęta i postawmy pytania dotyczące celowości proponowanego rozwiązania z punktu widzenia polityki kryminalnej oraz prawidłowości projektowanej regulacji.
Obligatoryjny przepadek pojazdu mechanicznego wobec sprawcy przestępstw z art. 173, 174, 177 popełnionych w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego, sprawcy, który zbiegł z miejsca zdarzeniu lub nie poddał się badaniu na zawartość alkoholu lub obecność środka odurzającego w organizmie.
Przepis art. 178 § 1 k.k. dotyczy zaostrzenia sankcji karnej w stosunku do sprawcy, który popełnił przestępstwo z art. 173 (umyślne lub nieumyślne sprowadzenie katastrofy w ruchu), art. 174 (umyślne lub nieumyślne sprowadzenie bezpośredniego niebezpieczeństwa w ruchu), art. 177 (spowodowanie wypadku komunikacyjnego) w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub sprawcy, który zbiegł z miejsca zdarzenia. Ten aktualny na dzisiaj katalog okoliczności powodujących zaostrzenie odpowiedzialności karnej w wyniku proponowanych zmian ma ulec rozszerzeniu o okoliczność polegającą na spożywaniu przez sprawcę zdarzenia alkoholu lub zażywaniu środka odurzającego po zdarzeniu, a przed poddaniem go przez uprawniony organu badaniu w celu ustalenia zawartości alkoholu lub obecności środka odurzającego w organizmie. W art. 178 § 1a k.k. projektodawca zamierza dokonać dalej idącego (w stosunku do obowiązującego art. 178 § 1 k.k.) obostrzenia odpowiedzialności karnej (dolna granica i górna granica zagrożenia mają ulec zwiększeniu), w przypadku popełnienia przez sprawcę przestępstwa sprowadzenia katastrofy w ruchu z następstwem polegającym na doznaniu ciężkiego uszczerbku przez wiele osób, przestępstwa wypadku komunikacyjnego ze skutkiem w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu innej osoby, a także w przypadku, gdy skutkiem tych przestępstw jest śmierć człowieka.
Względnie obligatoryjny przepadek pojazdu mechanicznego wobec sprawcy przestępstwa z art. 178a
§ 1 k.k.
Drugim przepisem (przypadkiem), który będzie przewidywał orzeczenie przepadku pojazdu mechanicznego to popełnienie przestępstwa z art. 178 § 1a k.k. Jest to przestępstwo polegające na prowadzeniu pojazdu w ruchu (lądowym, wodnym, powietrznym) w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego. Przy czym w przypadku stanu nietrzeźwości do orzeczenia przepadku pojazdu mechanicznego dojdzie, jeżeli zawartość alkoholu we krwi będzie nie mniejsza niż 1,5 promila lub zawartość alkoholu w 1 dm3 wydychanego powietrza wynosi 0,75 mg albo będzie prowadzić do stężeń przekraczających te wartości. Jednocześnie projektodawca przewiduje wyjątek. Sąd będzie mógł odstąpić od orzeczenia przepadku pojazdu mechanicznego, jeżeli w sprawie będzie zachodzić „wyjątkowy wypadek uzasadniony szczególnymi okolicznościami”.
Przepadek pojazdu mechanicznego – czy właśnie tego potrzebujemy
Odpowiedzialność za przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, w szczególności związane z prowadzeniem przez sprawcę pojazdu w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, na przestrzeni lat była zaostrzana. Kolejnym już krokiem jest omawiany w tym artykule projekt, który nie tylko wprowadza przepadek pojazdu mechanicznego, ale także po raz kolejny zaostrza odpowiedzialność za poszczególne przestępstwa, przy czym odbywa się to poprzez podnoszenie dolnych oraz górnych granic ustawowego zagrożenia karnego za dane przestępstwo, wprowadzaniu dodatkowych skutków skazania (np. wspomniany przepadek pojazdu mechanicznego), obostrzania dotychczasowych (np. środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdów), wprowadzaniu instytucji, o których sąd orzeka obligatoryjnie (możliwość ich orzeczenia nie jest pozostawiona sądowi w ramach sądowego uznania związanego z wymiarem kary). Taka polityka kryminalna państwa w moim odczuciu nie przynosi oczekiwanych efektów. Na marginesie brak jest wykazania przez projektodawcę, że wcześniejsze rozwiązania, które wprowadził, polegające na zaostrzeniu odpowiedzialności, przyniosły jakiekolwiek pozytywne efekty.
Problem przestępstw komunikacyjnych, zwłaszcza tych popełnianych
przez sprawców prowadzących pojazdy w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego jest nadal palący. Jego rozwiązania nie przyniosą wyłącznie działania polegające na zaostrzaniu odpowiedzialności karnej (w taki sposób nie rozwiąże się także szeregu problemów związanych z uzależnieniami). Bardzo łatwo jest głosić takie hasła, a nawet zgadzać się z nimi w obliczu słyszanych w zasadzie codziennie doniesień o tragicznym wypadku komunikacyjnym. Niemniej skuteczne działania muszą być uwarunkowane zupełnie innymi czynnikami, założeniami. W mojej ocenie zaniechuje się szeregu działań, zmian, które mogłyby być bardziej efektywne. Wymagają one jednak więcej wysiłków w zakresie ich realizacji niż nośne medialnie zaostrzenie (postulowanie) sankcji karnej (i głoszona walka z przestępczością). Te ostatnie kończą się bowiem najczęściej na przyjęciu ustawy, częstokroć z wieloma mankamentami. W moim odczuciu w ramach polityki państwa związanej z bezpieczeństwem w komunikacji należy rozważyć inne działania:
1. Wprowadzenie środka karnego polegającego na obowiązku (po upływie okresu zakazu prowadzenia pojazdu w przypadku jego orzeczenia) prowadzenia wyłącznie takich pojazdów mechanicznych, które wyposażone są w systemy uniemożliwiające uruchomienie pojazdu przez osobę pozostającą w stanie nietrzeźwości/po użyciu alkoholu. Dzisiaj takie rozwiązanie jest jedynie formą wykonywania środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdu.
2. Wprowadzenie mechanizmu skutecznego egzekwowania odpowiedzialności sprawcy (za pośrednictwem wyspecjalizowanej instytucji) przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji za wszelkie następstwa zdarzenia – szkody osobowe, szkody majątkowe (także w wyrządzonej infrastrukturze), koszty akcji służb ratunkowych, zadośćuczynienie uzyskiwane dla pokrzywdzonych wypadkami komunikacyjnymi. Na uwadze należy mieć, że wielokrotnie pokrzywdzeni borykają się ze skutkami wypadku komunikacyjnego w postaci utraty możliwości zarobkowych (na skutek doznanych obrażeń), traumami psychicznymi, kosztami rehabilitacji, które to szkody, choć wynikają z przestępstwa, nie są w sposób dostateczny naprawiane lub dochodzenie odszkodowań jest dla tych osób bardzo trudne.
3. Opracowanie i wdrożenie systemu reedukacji, obowiązkowych szkoleń dla sprawców wybranych wykroczeń i przestępstw drogowych (np. sprawców wykroczeń polegających na istotnym przekroczeniu dopuszczalnej prędkości, prowadzeniu pojazdów po użyciu alkoholu). Po upływie stosowania środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdu mechanicznego odzyskanie uprawnień do prowadzenia pojazdu nie powinno ograniczać się wyłącznie do konieczności uzyskania na nowo prawa jazdy, a polegać na odbyciu, zaliczeniu dodatkowych szkoleń związanych z bezpieczeństwem w ruchu.
4. Opracowanie i wdrożenie przepisów nakładających na pracowników wykonujących pracę prowadzącego jakikolwiek pojazd mechaniczny obowiązek poddania się badaniom profilaktycznym na obecność alkoholu lub środka odurzającego w organizmie przez pracodawcę.
5. Wprowadzenie alkomatu jako obowiązkowego wyposażenia każdego pojazdu mechanicznego.
6. Rozważenie fabrycznego wyposażania pojazdów mechanicznych w systemy uniemożliwiające uruchomienie pojazdu przez osoby pozostające w stanie nietrzeźwości/po użyciu alkoholu.
7. Zwiększenie rutynowych kontroli prowadzących pojazdy mechaniczne na obecność alkoholu, środka odurzającego w organizmie.
8. Odpowiednie wyposażenie jednostek Policji, patroli Policji we właściwy sprzęt, testy, w szczególności w zakresie wykrywania obecności środka odurzającego. Odpowiednie szkolenia funkcjonariuszy Policji.
9. Weryfikacja systemu szkolenia prowadzących pojazdy pod kątem problematyki przestępstw komunikacyjnych, w szczególności popełnianych w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego.
10. Wprowadzenie ograniczeń w sprzedaży alkoholu na stacjach benzynowych.
11. Prowadzenie działań edukacyjnych związanych z profilaktyką uzależnień, ukazywaniem wpływu używania alkoholu, środków odurzających na kierowanie pojazdami, ryzkami stąd płynącymi, zapobiegania wypadkom komunikacyjnym. Prowadzenie szerszych i częstszych kampanii społecznych.
W moim przekonaniu względy polityki kryminalnej dotyczącej przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w ruchu nie wymagają sięgnięcia w pierwszej kolejności po środki polegające na zaostrzeniu sankcji karnych za ich popełnienie. Przy obecnych regulacjach (nie ukrywa tego nawet projektodawca) wprowadzenie przepadku pojazdu mechanicznego jest kolejnym etapem obostrzania odpowiedzialności karnej. Przepadek pojazdu mechanicznego ma więc odegrać w zasadzie funkcję represyjną.
Co do zasady nie jestem przeciwnikiem wprowadzenia do porządku prawnego instytucji przepadku pojazdu mechanicznego. Uważam jednak, że powinien on być stosowany wyłącznie w przypadku najpoważniejszych przestępstw oraz fakultatywnie (tj. wtedy, jeżeli sąd tak postanowi biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności występujące w sprawie, kary, środki karne wymierzane sprawcy). Zaproponowane zmiany nasuwają także co najmniej klika wątpliwości co do bardziej szczegółowych kwestii, w tym zgodności z Konstytucją RP, prawidłowości pod kątem uregulowań systemowych. Niemniej tych zagadnień nie sposób było omówić w tym opracowaniu. Jego celem było bowiem wprowadzenie do problemu, przedstawienie proponowanych zmian oraz postawienie pytania, jak powinna wyglądać racjonalna polityka kryminalna państwa w przypadku przestępstw w komunikacji, zwłaszcza tych, których sprawcy pozostają w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego.
Izabelin, Zurich, 15 października 2021 r.
