• Przejdź do głównej nawigacji
  • Przejdź do treści
  • Przejdź do głównego paska bocznego

In Gremio

łączy środowiska prawnicze

  • 2025
    • In Gremio 175
    • In Gremio 176
    • In Gremio 177
  • 2024
    • In Gremio 169
    • In Gremio 170
    • In Gremio 171
    • In Gremio 172
    • In Gremio 173
    • In Gremio 174
  • 2023
    • In Gremio 163
    • In Gremio 164
    • In Gremio 165
    • In Gremio 166
    • In Gremio 167
    • In Gremio 168
  • 2022
    • In Gremio 157
    • In Gremio 158
    • In Gremio 159
    • In Gremio 160
    • In Gremio 161
    • Wydanie specjalne
    • In Gremio 162
  • 2021
    • In Gremio 149
    • In Gremio 150
    • In Gremio 151
    • In Gremio 152
    • In Gremio 153
    • In Gremio 154
    • In Gremio 155
    • In Gremio 156
  • 2020
    • In Gremio 138
    • In Gremio 139
    • In Gremio 140
    • In Gremio 141
    • In Gremio 142
    • In Gremio 143
    • In Gremio 144
    • In Gremio 145
    • In Gremio 146
    • In Gremio 147
    • In Gremio 148
  • 2019
    • In Gremio 127
    • In Gremio 128
    • In Gremio 129
    • In Gremio 130
    • In Gremio 131
    • In Gremio 132
    • In Gremio 133
    • In Gremio 134
    • In Gremio 135
    • In Gremio 136
    • In Gremio 137
  • 2018
    • In Gremio 116
    • In Gremio 117
    • In Gremio 118
    • In Gremio 119
    • In Gremio 120
    • In Gremio 121
    • In Gremio 122
    • In Gremio 123
    • In Gremio 124
    • In Gremio 125
    • In Gremio 126
  • 2017
    • In Gremio 105
    • In Gremio 106
    • In Gremio 107
    • In Gremio 108
    • In Gremio 109
    • In Gremio 110
    • In Gremio 111
    • In Gremio 112
    • In Gremio 113
    • In Gremio 114
    • In Gremio 115
  • 2016
    • In Gremio 98-99
    • In Gremio 100
    • In Gremio 101
    • In Gremio 102
    • In Gremio 103
    • In Gremio 104
  • 2015
    • In Gremio 91-92
    • In Gremio 93
    • In Gremio 94-95
    • In Gremio 96
    • In Gremio 97
  • 2014
    • In Gremio 86
    • In Gremio 87
    • In Gremio 88-89
    • In Gremio 90
  • 2013
    • In Gremio 80
    • In Gremio 81
    • In Gremio 82-83
    • In Gremio 84
    • In Gremio 85
  • więcej…
    • 2012
      • In Gremio 74
      • In Gremio 75
      • In Gremio 76
      • In Gremio 77
      • In Gremio 78
      • In Gremio 79
    • 2011
      • In Gremio 68
      • In Gremio 69
      • In Gremio 70
      • In Gremio 71
      • In Gremio 72
      • In Gremio 73
    • 2010
      • In Gremio 62
      • In Gremio 63
      • In Gremio 64
      • In Gremio 65
      • In Gremio 66
      • In Gremio 67
    • 2009
      • In Gremio 56
      • In Gremio 57
      • In Gremio 58
      • In Gremio 59
      • In Gremio 60
      • In Gremio 61
    • 2008
      • In Gremio 45-46
      • In Gremio 47-48
      • In Gremio 49-50
      • In Gremio 51-52
      • In Gremio 53-54
      • In Gremio 55
    • 2007
      • In Gremio 33
      • In Gremio 34
      • In Gremio 35
      • In Gremio 36
      • In Gremio 37
      • In Gremio 38
      • In Gremio 39-40
      • In Gremio 41
      • In Gremio 42
      • In Gremio 43
      • In Gremio 44
    • 2006
      • In Gremio 21
      • In Gremio 22
      • In Gremio 23
      • In Gremio 24
      • In Gremio 25
      • In Gremio 26
      • In Gremio 27-28
      • In Gremio 29
      • In Gremio 30
      • In Gremio 31
      • In Gremio 32
    • 2005
      • In Gremio 9
      • In Gremio 10
      • In Gremio 11
      • In Gremio 12
      • In Gremio 13
      • In Gremio 14
      • In Gremio 15-16
      • In Gremio 17
      • In Gremio 18
      • In Gremio 19
      • In Gremio 20
    • 2004
      • In Gremio 1
      • In Gremio 2
      • In Gremio 3
      • In Gremio 4
      • In Gremio 5
      • In Gremio 6
      • In Gremio 7
      • In Gremio 8

A Roma ad tempores modernos. Significantia linguae latinae pro iurisprudentia.

dr Radosław Zych

W związku z procesem integracji europejskiej podkreślano konieczność zapewnienia przestrzegania praw człowieka i ich afirmacji1 L’affermazione della persona umana. Zob. Człowiek pomiędzy prawem a ekonomią w procesie integracji europejskiej. L’uomo tra diritto ed ekonomia nel processo d’integrazione europea, pod red. G. Dammacco, B. Sitka, O. Cabaja, Olsztyn-Bari 2008, s. 10 i 14.. W historii kultury europejskiej antyczne dziedzictwo Rzymu i chrześcijaństwo uznawane są za fundamenty cywilizacji Zachodu. Mieszko I przyjmując chrześcijaństwo swoim ziemiom otworzył bramy zachodniej kulturze, stając się organizatorem struktur państwa polskiego. Akt ten miał wymiar nie tylko religijny, ale przede wszystkim polityczny zapewniający Polsce miejsce w europejskiej rodzinie narodów. Bez wątpienia, korzeni współczesnej kultury europejskiej należy poszukiwać w filozofii greckiej, prawie rzymskim i chrześcijaństwie2 E. Gajda, B. Lubińska, Ignorantia iuris nocet. Łacińska terminologia prawnicza, Toruń 2014, s. 25 i 31. . Tradycja prawa rzymskiego stała się komponentem zjawisk kulturowych i cywilizacyjnych wielu narodów3 M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie. Historia Tradycja. Współczesność, Lublin 2003, s. 23. . W XVIII w. wpływ prawa rzymskiego był znaczny na prawo miejskie4 K. Bukowska, Orzecznictwo krakowskich sądów wyższych w sporach o nieruchomości miejskie XVI-XVIII wieku, Warszawa 1967, s. 113.. Wpływ prawa rzymskiego na Kodeks Napoleona, obowiązujący na ziemiach polskich (w Księstwie Warszawskim i Królestwie Kongresowym), był znaczący5 W. Wołodkiewicz, Rzymskie korzenie współczesnego prawa cywilnego, Warszawa 1978, s. 79.. Rewolucja francuska niszcząc prawa feudalne odwoływała się mniej lub bardziej świadomie do prawa rzymskiego6 J. Kodrębski, Prawo rzymskie a Kodeks Napoleona w Polsce XIX wieku, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Iuridica „38,1988, s. 159.. Kodeks Napoleona oznaczał przynajmniej częściową i pośrednią recepcję prawa rzymskiego7 Ibidem,§ s. 160.. Zdaniem wybitnego prawnika epoki, R. Hubego – uczestnika prac kodyfikacyjnych, który opowiadając się za zastąpieniem Kodeksu Napoleona nową, narodową kodyfikacją, cenił wysoko Kodeks za umiejętne wykorzystanie prawa rzymskiego8 Ibidem, s. 164..

W XIX w. prawo rzymskie było wykładane na warszawskim wydziale prawa obszernie, a ówcześni magistrowie prawa byli przekonani o znaczeniu tej dyscypliny dla wykształcenia prawniczego9 J. Kodrębski, Obecność prawa rzymskiego w Polsce w XIX w., „Łódzkie Towarzystwo Naukowe. Societas Scientiarum Lodziensis. Sprawozdanie z Czynności i Posiedzeń Naukowych „, R.XLI, 4/1987, s. 2.. Zdaniem Antoniego Wyczechowskiego, prawnika Królestwa Polskiego, co dziś nazywamy prawem polskim narodowym, są to tylko modyfikacje praw rzymskich i kanonicznych, które się utworzyły przez zmieszanie tychże praw z prawami i zwyczajami narodowymi10 Ibidem, s. 3.. Na łamach wychodzącego od 1873 r. tygodnika Gazeta Sądowa Warszawska ukazywały się regularnie recenzje podręczników prawa rzymskiego, a nawet monografii romanistycznych11 Ibidem, s. 5.. W XIX wiecznej Polsce, na terenie Królestwa Kongresowego prawnicy znali i cenili prawo rzymskie. Dostrzegali nie tylko jego pedagogiczną rolę, ale także dziedzictwo mądrości wieków, nośnik zasad12 Ibidem, s. 6..

Za nośnik wartości kulturalnych, w tym reguł prawnych należy uznać język łaciński13

Na kulturę prawną Zachodu składają się

elementy starożytnej kultury greckiej, rzymskiej i judeochrześcijańskiej. Dla przykładu: R. Tokarczyk, Kultura prawa europejskiego, „Studia Europejskie „, nr 1/2000, s. 12; R. Sobański, Kultura prawna Europy, „Studia Europejskie „, nr 3/1998, s.119. Jedną z cech współczesnej kultury prawnej Zachodu jest szybkość zmian prawa. Zob. R. Tokarczyk, op. cit., s. 20.. Spośród szerokiego katalogu łacińskich pojęć prawnych, wystarczy wspomnieć, jak klasyczna jurysprudencja rzymska próbowała definiować prawo. Określano je na różne sposoby. Dla przykładu, słowa Celsusa (Publis Juventius Celsus), prawnika z pierwszej połowy II w. n.e., cytowane przez Ulpiana, rozpoczynające pierwszą księgę Digestów justyniańskich, brzmią następująco: „Iuri operam daturum prius nosse oportet, unde nomen iuris descendat, est autem a iustitia appellatum: nam, ut eleganter Celsus definit, ius est ars boni et aequi.14 Z łac. – „zamierzając studiować prawo należy najpierw dowiedzieć się, skąd pochodzi nazwa prawa. Jest ono tak nazwane od sprawiedliwości, albowiem, jak to wytwornie określa Celsus, prawo, jest sztuką [stosowania] tego, co dobre i słuszne.” D.1,1, pr., M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie…, s. 33.” Łacina stała się lingua universalis, stosowana jest przez wszystkie narody, bez względu na przekonania polityczne15 J. Pieńkos, Słownik łacińsko-polski. Łacina w nauce i kulturze, Kraków 2001, s. 9..

Język odgrywa kluczową rolę w komunikacji społecznej.

Za jego pomocą przekazywana jest wiedza, zwyczaje i wartości oraz wzory kulturowe16 A. Redelbach, Prolegomena do nauk o człowieku, władzy i prawie, Toruń 2005, s. 97.. W tekście preambuły17 Platon w „Prawach” pisał o preambułach, że stanowią one niezbędne wyjaśnienie i usprawiedliwienie danych praw. Pierwszoplanową rolą preambuły jest zatem perswazja, wskazanie przyczyn, dla których akt nią poprzedzony jest ważny i winien być przestrzegany. To nie tylko instrukcja dla podmiotów władzy, jak interpretować i  stosować konstytucję, to także  – a  może przede wszystkim – zdania odzwierciedlające sens politycznych i społecznych norm, wskazujące ich cel i źródła, po to, aby nie tylko wymusić podporządkowanie nim, ale wyrobić przekonanie o ich słuszności i racji, jaką jest wewnętrzna więź, poczucie odpowiedzialności oraz wspólne dobro, wytworzone dzięki podporządkowaniu tym prawom. A. Młynarska-Sobaczewska, Normatywizacja pamięci zbiorowej w preambułach do konstytucji państw postkomunistycznych, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego”, nr 2 (18)/2014, s.241-242. Preambuła wskazuje kontekst historyczny i kulturowy jej powstania, wskazuje cele regulacji konstytucyjnej i zasady, które stanowią fundament i źródło interpretacji konstytucji. L. Garlicki, Komentarz do preambuły, [w:] Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej. Komentarz, t. V, red. L. Garlicki, Warszawa 2007, s. 9. W nauce prawa konstytucyjnego można wyodrębnić dwa przeciwstawne stanowiska wobec normatywności wstępu do konstytucji. Jedno dezawuuje preambułę in extenso, odmawiając jej jakiegokolwiek znaczenia prawnego, ponieważ nie jest artykułowana. Drugie natomiast opowiada się za całkowitą jurydyzacją wstępu. Dostrzec należy pogląd pośredni – o prawnym znaczeniu konkretnego wstępu rozstrzygać musi analiza jego poszczególnych stwierdzeń. J. Galster, Propedeutyka wiedzy o konstytucji, [w:] Z. Witkowski (red.), Prawo konstytucyjne, Toruń 2013, s. 60. Warto zauważyć, że preambuła bywa określana mianem „arengi.” Słowo to (arenga, arengae) pochodzi z łaciny i oznacza wstępną część dokumentu zawierającą ogólne sentencje natury moralnej, pozostające w związku z treścią dokumentu. J. Sondel, Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków 2009. Wstępy stanowią podstawę sformułowania funkcjonalnych dyrektyw interpretacyjnych, przez co pośrednio mają wpływ na treść norm odtworzonych z przepisów prawnych, części artykułowanej aktu prawnego. A. Choduń, M. Zieliński, Interpretacyjna rola wstępów aktów prawnych, [w:] J. Ciapała, A. Rost (red.), Wokół konstytucji i zdrowego rozsądku. Prace dedykowane Profesorowi Tadeuszowi Smolińskiemu, Szczecin 2011, s. 17-18. Trybunał Konstytucyjny zajmował się problematyką roli wstępu do aktu normatywnego dążąc do ustalenia wartości systemu prawnego. J. Oniszczuk, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Kraków 2000, s. 19. Zdaniem Hanny Suchockiej, „choć zawarte w tekście preambuły wartości sprawiać mogą wrażenie eklektycznego zbioru, to w miarę upływu czasu zyskują na wartości.” H. Suchocka, Jaka konstytucja dla rozszerzającej się Europy, [w:] Konstytucja dla rozszerzającej się Europy, pod red. E. Popławskiej, Warszawa 2000, s. 28. Zdaniem Andrzeja Bałabana, „charakter prawny wstępu do konstytucji nie powinien budzić zastrzeżeń prawników.” A. Bałaban, Prawny charakter wstępu do polskiej Konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku, [w:] W kręgu zagadnień konstytucyjnych. Profesorowi Eugeniuszowi Zwierzchowskiemu w darze, pod red. M. Kudeja, Katowice 1999, s. 118. Nie brakuje także krytycznych głosów formułowanych pod adresem brzmienia obecnej preambuły. Zdaniem Piotra Winczorka, „preambuła koresponduje z  tekstem właściwym aktu prawnego, który jest aksjologicznie rozchwiany i  niejednorodny; nie jest podporządkowany jakiemuś wyrazistemu systemowi wartości.” P. Winczorek, Dyskusje konstytucyjne, Warszawa 1996, s. 78; P. Bała, Invocatio Dei w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. w perspektywie porównawczej i historycznej, „Studia Erasmiana Wratislaviensia”, z. 5/ 2011, s. 331. Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej18 Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm.). zawarto odniesienie do uniwersalnych wartości wywodzących (się) z innych źródeł. Niewątpliwie, w toku historycznego rozwoju polskiej państwowości, nośnikiem tych wartości na ziemiach polskich pozostawał język łaciński. Język łaciński nie jest tylko instrumentem technicznym służącym pracy prawnika, badacza prawa rzymskiego19 Źródła prawa rzymskiego zostały spisane po łacinie. Wystarczy wspomnieć Lex Duodecim Tabularum. Zob. M. i J. Zabłoccy, Ustawa XII Tablic. Tekst. Tłumaczenie. Objaśnienia, Warszawa 2013. Kodyfikacja spisana na drewnianych bądź spiżowych tablicach umieszczonych na forum Romanum nie dotrwała do czasów współczesnych, ale znajomość jej słów nie zginęła. Powodem tego była biegłość w prawie uznawana za jedną z cnót obywatelskich. Zob. M. Zabłocka, Ustawa XII Tablic. Rekonstrukcje doby Renesansu, Warszawa 1989, s.11-12; H. Kupiszewski, Prawo rzymskie a współczesność, Warszawa 1988, s. 159 wraz ze źródłami i literaturą. W czasach panowania Karakalli wydany został w 212 r. edykt – tzw. Constitutio Antoniniana, na mocy której prawa peregrynów zostały zrównane z prawami obywateli Rzymu, poza tzw. peregrini dediticii. Ulpian odnotował to wydarzenie w księdze 22 ad dictum (D.1,5,17): In orbe Romano qui sunt ex constitutione imperatoris Antoni cives Romani effecti sunt.” Zob. V. Marotta, Ulpiano e l’impero, I, Napoli 2000, s. 165-198; P. Sadowski, Filozofia prawa w życiu i nauczaniu Ulpiana, „Zeszyty Prawnicze UKSW „, nr 8.1 (2008), s. 95.. Stanowi on istotne źródło wartości20 Zob. M. Zabłocka, Kilka uwag o mniej znanych wartościach prawa rzymskiego, [w:] O prawie i jego dziejach księgi dwie. Studia ofiarowane Profesorowi Adamowi Lityńskiemu w 45-lecie pracy naukowej i 70-lecie urodzin. Księga I, pod red. M. Mikołajczyka, Białystok-Katowice 2010, s. 123-135. składających się na kulturę prawną.

Spośród wielu jurystów rzymskich, Ulpian zajmuje poczesne miejsce. O wartościach prawnych jego koncepcji zaświadcza fakt, że w VI w. kompilatorzy justyniańscy wiele z wyciągów tego Autora włączyli do Digestów (zajmują prawie 1/321 P. Sadowski, Filozofia prawa w życiu i nauczaniu Ulpiana, „Zeszyty Prawnicze UKSW „, nr 8.1 (2008), s. 93.). W oparciu o 6 lib. disputationum Ulpiana została sformułowana zasada Dolus non praesumitur – Złego zamiaru nie domniemywa się (D.22,3,18,1), w myśl której życie społeczne nie byłoby do pomyślenia wbrew wzajemnego zaufania. Zanegowanie uczciwości poszczególnego człowieka wymagałoby przeprowadzenia przeciwdowodu22 P. Sadowski, op. cit., s. 103; A. Kacprzak, J. Krzynówek, W. Wołodkiewicz, Regulae iuris. Łacińskie inskrypcje na kolumnach Sądu Najwyższego Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. W. Wołodkiewicza, Warszawa 2001, s. 67.. Ulpian postulował wymóg ustanawiania ściśle określonych norm karno-prawnych. W 3 lib. ad legem Iuliam et Papiam pisał: Poena non irrogatur: nisi quae quaque lege vel quo alio iure specialiter huic delicto imposita est (D.50,16,131,1). Na bazie tej wypowiedzi Johan Paul Anselm von Feuerbach, korzystając z dorobku zwłaszcza C. Beccaria i Monteskiusza, w 1801 r. sformułował zasadę nullum crimen, nulla poena sine lege23 P. Sadowski, op. cit., s. 104; P. Sadowski, Wpływ Monteskiusza, Beccarii i Feuerbacha na powstanie zasady praworządności „nullum crimen, nulla poena sine lege „, [w:] „Ad plenam unitatem „, pod red. P. Jaskóła, R. Porada, Opole 2002, s. 489-495. . W swoich rozważaniach Ulpian dotykał także jednej z najważniejszych reguł filozofii i religii – zasady wolności myśli. W 3 lib. ad edictum pisał (D.48,19,18) cogitationis poenam nemo patitur – Nikogo nie karze się za jego myśli24 P. Sadowski, Filozofia …, s. 104.. W nauczaniu Ulpiana znaleźć można reguły prawa procesowego. Jedna z nich, reus in exceptione actor est – Pozwany w zakresie zarzutu procesowego staje się powodem (D. 44,1,125 Ibidem, s. 105; A. Kacprzak, J. Krzynówek, W. Wołodkiewicz, op. cit., s. 122.). Umiłowanie mądrości Ulpiana uwidacznia się także w prawie rzeczowym – Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quam ipse haberet – Nie można przenieść na drugiego więcej praw niż ma się samemu (D.50,17,5426 P. Sadowski, Filozofia …, s. 105.). Zdaniem G. Crifò, dzieło Ulpiana prezentuje pełnię świadomości historycznej, wielką lekcję doświadczenia, rację, może najgłębszą przetrwania prawa rzymskiego. Jego definicje tworzą intymną filozofię prawa rzymskiego27 G. Crifò, Ulpiano. Esperienze e responsabilità del giurista, „ANRW „, 2.15 (1976), s. 706; P. Sadowski, Filozofia…, s. 106..

Podsumowaniem rozważań na temat języka łacińskiego jako składnika kultury prawnej, w tym Polski, i jej historii niech będzie włoskie zdanie: La storia Romana e storia umana28 Z wł. – „historia Rzymu jest historią ludzkości.” Język łaciński, należąc do grupy italskiej, rozpowszechnił się na obszarze Imperium Rzymskiego. Encyklopedia Powszechna PWN, pod red. H. Boneckiego, Warszawa 1980, s. v. łacina. Zob. J. Safarewicz, Zarys historii języka łacińskiego, Wrocław 1986, s. 103. . Moje artykuły w In Gremio zaświadczają, że łacina jest ważnym źródłem w historii państwa i prawa oraz nauce i sztuce. Jej znaczenie i poznanie dla kultury prawniczej, nauki prawa nie powinno być kwestionowane.

Kategorie: In Gremio 109, Historia

dr Radosław Zych

Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego

Zobacz najchętniej czytane działy:

  • Kryminalna historia Polski
  • Ślepym Okiem Temidy
  • Temat numeru

Pierwszy panel boczny

Informacje:

  • O In Gremio
  • Redakcja
  • Rada Programowa
  • Zasady współpracy
  • Reklama
  • Polityka prywatności
  • Regulaminy
  • Kontakt
© 2004–2025 In Gremio.